Dit najaar kwam het boek ‘Monarchie, koningshuizen in Europa vanaf 1940, geschiedenis, uitdagingen en overlevingskansen uit’. In die 500 pagina's dikke pil onderzoek auteur Kemal Rijken kritisch wat hij ‘een haar in de boter van de democratie’ noemt. Maar niet elk vorstenhuis komt er even genadig van af. Reden voor een interview met Rijken.
Rijken (43), van huis uit politicoloog en historicus, beschouwt het systeem aan de hand van verhalen uit het verleden en probeert een antwoord op de vraag te vinden wanneer de monarchie uit Europa verdwenen zal zijn en de republiek het echte eindstation wordt. Het boek is een aanrader voor republikeinen die het monsterlijke systeem dat de monarchie is beter willen leren kennen. Maar wat fascineert hem zo in de monarchie?
“Al van jongs af aan volg ik de actualiteiten en zoals iedere andere Nederlander werd ik een keer met de Oranjes geconfronteerd. Ik vroeg mij als elfjarige af: ‘Wie zijn deze mensen en waarom doen ze wat ze doen?’ Gaandeweg kwam ik erachter dat het koningshuis niet alleen maar een vorm van poppenkast is, maar dat het ook een politieke speler was in Den Haag. Met name over koningin Beatrix kreeg ik dat beeld. Na mijn vorige boek, dat gaat over de ontwikkeling van rechts-radicale beweging in Europa, wilde ik een ander onderwerp onder handen nemen. Dat werd de monarchie.”
Bij de boekpresentatie, nota bene op Paleis Soestdijk, zei je ‘in het midden te staan’ waar het de vraag naar een monarchie of niet betreft. Kán dat wel?
“Voor jou als republikein is dat geen vraag, maar voor mij wel. Ik ben een centrist: voor mij zijn politieke onderwerpen niet wit of zwart, maar eerder soms wit, soms zwart of soms grijs. Dat betekent dat ik de monarchie ook pragmatisch bekijk. In wezen is het natuurlijk een ondemocratisch systeem. Het is bijvoorbeeld gek dat de eerstgeborene in een bepaalde familie, die daar in 1813 voor uitverkoren is, op den duur ons nieuwe staatshoofd wordt. Verder zijn de privileges voor de Oranjes en het feit dat de koning geen inkomstenbelasting hoeft te betalen tegenwoordig niet goed meer uit te leggen. Maar ik zeg wel: zolang een meerderheid van de bevolking dit systeem wil hebben, zullen we het ermee moeten doen.”
En dan een beetje voor de monarchie zijn, net zoals een beetje zwanger?
“Is dat niet gebaseerd op een uitspraak van Ien Dales? Die vrouw wist van wanten, maar zij wist ook dat het ontzettend lastig is om de grondwet in Nederland te wijzigen. Daarvoor heb je eerst een gewone meerderheid in de Tweede en Eerste Kamer nodig, vervolgens verkiezingen en daarna nog een twee derde meerderheid in beide Kamers. Hierna moet de koning zijn handtekening onder de aanpassing zetten, waarmee hij in feite harakiri pleegt. De kans dat dit alles in het Nederland van nu of van de komende decennia gebeurt, is miniem. De politieke partijen op rechts en in het midden willen de monarchie namelijk behouden. Alleen de progressieve partijen willen een republiek. Zonder D66, dat ook niet van de koning af wil, halen die partijen nog geen een derde van de stemmen bij verkiezingen. In de nabije toekomst zie ik dat niet veranderen. Nederland is een rechts geregeerd land en zal dat voorlopig ook blijven. We moeten dus realisme tonen.”
Even als advocaat van de duivel: heeft het zin om voor de republiek te zijn? Het staatsrechtelijk verschil is miniem: ook de rol van een eventuele president is vooral symbolisch.
“Het heeft altijd zin om voor een republiek te zijn, maar nog meer zin heeft het volgens mij om de realiteit onder ogen te zien. Die realiteit heb ik net nog geschetst. Maar goed, als we kijken naar een republiek, dan hoeft dat niet altijd per se beter te zijn. Het is wel democratischer, want er is in principe geen sprake van erfopvolging. Toch kan een president ook voor hoofdpijn zorgen. Net als in Italië, Duitsland en Portugal zullen we in Nederland dan hoogstwaarschijnlijk voor een ceremoniële president gaan. En net als daar, komt die dan bijna altijd voort uit de politieke kaste. Meestal is het een oudgediende die zijn sporen heeft verdiend, maar die dus ook een politiek verleden heeft. Linkse kiezers zouden hoofdpijn krijgen van de gedachte dat Mark Rutte of Jan Peter Balkenende straks onze president wordt en rechtse kiezers zouden misselijk worden van het idee dat Femke Halsema of Paul Rosenmöller later ons staatshoofd zal zijn. In die zin zeg ik: bezin waar je aan begint.”
Halen de monarchieën eind deze eeuw? En maakt dat wat uit? Wat is immers nog de meerwaarde?
“Ik vermoed dat er zeker monarchieën zullen zijn die het einde van deze eeuw zullen halen. Dat heeft met hun overlevingskunst in de huidige mediacratie te maken. Enerzijds moeten leden van een koningshuis menselijk en toegankelijk zijn, open communiceren, en anderzijds moeten ze ook hun waardigheid behouden en niet plat of protserig worden. De families die hierbinnen de juiste formule vinden, zullen waarschijnlijk overleven. De meerwaarde van een monarchie is dat die kan binden. Monarchieën die het goed doen voldoen daar vooralsnog prima aan.”
Maar over dat verbinden: tijdens de coronatijd had elke westerse monarchie daar wel een rol in, behalve hier in Nederland. Hoezo konden de Oranjes dat niet?
“Het kabinet heeft aan het begin van de pandemie min of meer besloten dat de Oranjes een soort verbindende en aanmoedigende rol moesten hebben. We zagen in de eerste maanden van corona, dat dat ook goed ging. Neem het applausmoment waarop Willem-Alexander, Máxima en hun kroost stonden te klappen. Je kunt daar iets van vinden, maar het wekte onder een groot deel van de bevolking sympathie op. Ook de toespraak van de koning op de lege Dam, op 4 mei 2020, maakte indruk. Zijn waarderingscijfers lagen boven de zeventig procent, maar toen kwamen zijn faux pas rond corona, zoals de Griekenlandreis. Door deze fouten maakte het verbindende karakter van de monarchie plaats voor verdeeldheid. Veel Nederlanders zeiden: ‘Wie denken de Oranjes wel niet dat ze zijn, dat ze hun eigen regels kunnen maken?’”
En is dat onterecht?
“In Nederland geldt de Wet van Jante (tiental bekende Scandinavische gedragsregels, die ontplooiing blokkeren, samengevat: denk niet dat je beter bent dan wij, red.) Terecht of niet, met die maaiveldcultuur hadden de adviseurs van de koning rekening kunnen houden. Ik heb uit betrouwbare bronnen vernomen dat in de aanloop naar die Griekenlandreis niemand aan de bel getrokken heeft. Daar zou in het paleis eens over nagedacht moeten worden.”
Corona ligt inmiddels ruim achter ons. Niettemin scoort de monarchie nog steeds slecht.
“Veel mensen zijn de fouten van de Oranjes in de coronatijd niet vergeten. Maar er speelt meer, zoals de luxe levensstijl en het jetsetleven van de koning en zijn vrouw. Meer bescheidenheid zou hen sieren, want veel mensen hebben het financieel moeilijk en snappen bijvoorbeeld gewoon niet meer dat de koning zo vaak op vakantie is. Daar moet echt serieus eens naar gekeken worden.”
Meer bescheidenheid? Hoe zie je dat voor je?
“Neem de vakantievilla van de koning in Griekenland. Daar is hij best vaak. De koning kan echter ook in eigen land op vakantie gaan. Koop een mooi huis op Terschelling of op Ameland en ga daar een paar keer per jaar naartoe. Geef de euro’s in eigen land uit. Of neem een voorbeeld aan je Belgische collega. Koning Filip heeft een klein huisje aan zee in Zuidwest-Frankrijk, waar hij een paar weken per jaar is. En soms maken ze een verre reis. Verder is het Belgische koninklijke gezin veel op het Kasteel van Ciernon, in de Waalse Ardennen, 1,5 uur rijden van Brussel. Echte jetsetters zijn het niet. In België hoor je daar ook niemand over.”
Nog even over die meerwaarde. Volgens voorstanders van de monarchie zou die meer opleveren voor de handelscontacten.
“Het is niet in cijfers uit te drukken of de monarchie meer handelscontacten oplevert dan een republiek. Wat ik wel constateer is dat een koningshuislid de handel tussen landen een beetje kan aanjagen. Een handelsovereenkomst of commerciële deal is namelijk niet zomaar gemaakt. Daar gaan maanden- of jarenlange onderhandelingen aan vooraf. De belofte dat een koning of prinses aan het einde van de rit staat om bij de ondertekening te zijn, werkt volgens zakenmensen als een aanjager voor hun handelspartners. Ook willen ondernemers en CEO’s in het buitenland maar wat graag met de koning op de foto. Het feit dat dat in het verschiet ligt, kan de onderhandelingen in een beter vaarwater laten komen. In die zin kan de monarchie de handel dus enigszins aanwakkeren. Maar meer dan dat ook niet.”
Moeten de Oranjes niet eerst gewoon belasting betalen? Gemeten naar aantal inwoners hebben wij het duurste vorstenhuis van Europa.
“Dat is niet helemaal waar. De Britten hebben de duurste monarchie van Europa, omdat daar de beveiligingskosten nog veel hoger uitvallen dan hier. De IRA is geen groot gevaar meer, maar er zijn genoeg andere gekken op de wereld die de Britse koninklijke familie iets aan willen doen. Ikzelf ben overigens van mening dat het goed zou zijn als koning Willem-Alexander inkomstenbelasting gaat betalen. Andere vormen van belasting, zoals overdrachts- en erfbelasting, betalen, dat lijkt me ook goed. In deze tijd waarin ongeveer 800.000 Nederlanders in armoede leven valt het niet meer uit te leggen dat de koning geen belasting betaalt. In heel Europa is het overigens al jaren normaal dat de koningshuizen belasting betalen. Alleen de Noorse koning is ook belastingvrij. Noorwegen is een rijke oliestaat, maar ook daar zou de vorst belasting moeten betalen. Gewoon. In principe. Als gebaar naar de bevolking.”
In het boek sta je ook stil bij het tragische lot van echtgenoten en echtgenotes. Is dat structureel?
“Dat is niet structureel. Neem de Deense gemalin koningin Ingrid. Zij groeide op als een Zweedse prinses en wilde al van jongs af aan koningin worden. Haar huwelijk met Frederik IX kwam voor haar als geroepen. Hij werd in 1947 koning en was een stevige drinker. Onder druk van Ingrid zag hij van de drank af. Achter de schermen had zij nog meer invloed op haar man. Gekscherend werd ze Koning Ingrid genoemd. Het viel in mijn onderzoek op dat vooral prinsgemalen het moeilijk hadden om hun plek te vinden. Prins Philip, prins Bernhard, prins Claus en de Deense prins Henrik, ze hebben allemaal op eigen wijze geworsteld met hun rol.”
Prins Claus liep zes uur lang in een interview met iemand van Scouting Nederland helemaal leeg. Daar bleek uit dat hij allesbehalve happy was. Maar wie loopt er nou leeg tegen een opper-hopman?
“Claus werd begin jaren tachtig geïnterviewd door Huub van ’t Hek, de broer van cabaretier Youp van ’t Hek, voor het blad van Scouting Nederland. Het thema was 'helemaal jezelf kunnen zijn'. Claus nam dat letterlijk en liep leeg over zijn huwelijk, privéproblemen en wat nog niet meer. Er ontstond daarna een vriendschap tussen de twee, die volgens Van ’t Hek door de RVD in de ban is gedaan.”
Voor dit boek heb je heel Europa rondgereisd. Zo heb je bijvoorbeeld Simeon II van Bulgarije bezocht. Vreemde carrière toch, van die man?
“Simeon II ontving me in zijn paleis dat iets buiten Sofia ligt. Hij vertelde over zijn ervaringen als kindkoning, zijn vlucht via Egypte naar Spanje nadat de communisten aan de macht gekomen waren en zijn terugkeer naar Bulgarije. Dat was midden jaren negentig. Toen stonden er miljoenen mensen langs de kant om hem als koning binnen te halen, maar de Bulgaarse politiek zag het idee niet zitten. Simeon ging de politiek in en werd premier. In die hoedanigheid moest hij zich ineens mengen in het debat en werd hij door de oppositie voor rotte vis uitgemaakt. Het was een rol die hem niet goed paste. Na vier jaar verloor hij de verkiezingen en na nog eens vier jaar vertrok hij uit de politiek. Ik vond het bijzonder om hem te interviewen, want hij is de enige levende persoon ter wereld die zowel koning als premier is geweest.”
Niet zo moeilijk, maar zijn er monarchieën die het beter doen dan de Nederlandse?
“In Denemarken scoort de monarchie steeds beter. Acht jaar geleden vond een representatieve enquête onder de Denen plaats over de monarchie, en die werd onlangs overgedaan. De cijfers zijn opmerkelijk. Waar in 2015 nog 67 procent van de Denen dacht dat er over vijftig jaar nog een monarchie zou zijn, ligt dat cijfer nu op 78 procent. En in 2015 was 21 procent voor een republiek, maar nu is dat nog vijftien procent. In Denemarken doen kroonprins Frederik, zijn Australische vrouw Mary en hun kinderen het erg goed in de media. Ze lijken overal te zijn en gaan met hun tijd mee. Ze zijn ook het middelpunt van de Royal Run.”
De wát?
“De Deense kroonprins is verslaafd aan hardlopen. In Denemarken is die sport net als bij ons een volkssport geworden en daarom hebben hij en zijn pr-mensen de Royal Run opgezet, een jaarlijks terugkerend hardloopevenement, vergelijkbaar met de Van Dam Tot Damloop. Op één dag in juni doen overal in het land mensen mee aan de Royal Run, die live op televisie uitgezonden wordt. De kroonprins en zijn gezin rennen ook mee, en worden geïnterviewd en gevolgd. Het is gratis zendtijd voor de monarchie. Daar is slechts een beetje kritiek op geweest, maar zowat iedereen lijkt te vallen voor de Royal Run. De monarchie hoort erbij daar. En alle Denen hebben respect voor koningin Margrethe II, die sinds 1972 op de troon zit, nu hoogbejaard is en alsmaar doorgaat. Dat helpt ook mee.”
Maar is het dan enkel een kwestie van PR? Of ‘goed luisteren’ naar wat er onder ‘het volk’ leeft?
“Beiden ja. In de huidige tijd moeten vorstenhuizen een moderne pr-strategie hebben die driedimensionaal is; dus ook op sociale media en online erg actief zijn. Dat begint met een goede website. Zweden en Denemarken zijn daarin trendsetters. Verder is het belangrijk om te weten wat er onder de gewone mensen leeft en om daar op in te spelen. Tegelijkertijd moeten ze niet oppassen te gewoon te willen zijn, want ze zijn niet gewoon. Burgers weten dat en verwachten dat ook.”
Na de dood van Diana ging bij Elizabeth II ook het een en ander mis. Wat hebben ze daar van geleerd?
“In de dagen na de tragische dood van prinses Diana werd de koninklijke familie afstandelijkheid verweten. Ze zouden niet dicht genoeg bij de mensen staan, zoals de prinses bij leven wel deed. Na haar dood is de Diana-formule overgenomen door de familie. Ze hebben de gewone mensen meer opgezocht. De koningin zette haar handtekening op een voetbal en bezocht ook eens een McDonalds. Dat laatste vonden ze geen succes: Elizabeth en de gele M waren geen match.”
Die zogenaamde magie van de monarchie. Ben jij erdoor gegrepen?
“De negentiende-eeuwse Britse filosoof en geleerde Wather Bagehot schreef dat de monarchie alleen kan bestaan bij een soort magie die de burgers betovert. Het gaat om de uitstaling van de paleizen, de pracht en praal, de kunst en de rituelen. Dries van Agt noemde dat de sacraliteit van de monarchie. Ik begrijp die theorie goed. Zonder de sacraliteit wordt de monarchie te plat en is het snel gedaan met het systeem. Overigens ben ik in drie jaar van onderzoeken gewend geraakt aan de monarchie als biotoop, om in te zijn. Maar ik ben niet snel van mensen of dingen onder de indruk. Toch vind ik het erbij horen dat in een paleis koekjes op een zilveren schaal worden geserveerd. In die zin heb ik een lichte zwak voor het sacrale element.”
En, ten slotte, heb je je boek nog opgestuurd naar Willem-Alexander?
“Jazeker. Maxima en Amalia hebben er ook een gehad. Maar ik weet niet wat ze ervan vinden. Wel hebben ze me een bedankbrief gestuurd. Dat vond ik best sympathiek.”