Sinds de coronatijd kampt koning Willem-Alexander met tegenvallende waarderingscijfers, maar hij is in zijn rol gegroeid. Met zijn onhandigheid kan hij mensen juist voor hem innemen. Zo hoopt hij de monarchie overeind te houden ondanks dalend vertrouwen in instituties. ‘Je ziet iemand die ondanks zijn kramp voor de camera’s ontzettend zijn best doet.’
Door Kemal Rijken
Op een boerenerf in Twente wappert een grote Nederlandse vlag. Het is november en er staat een koud briesje. Ernaast bevindt zich een bord met: ‘Ondernemend Hengevelde verwelkomt koning Willem-Alexander’. In dit boerendorp, ver van de Randstad, legt de monarch een werkbezoek af. “Het bezoek staat in het teken van de thema’s en ontwikkelingen die bij de inwoners leven en van de kracht en de uitdagingen van een dorp met een hechte gemeenschap,” aldus de RVD.
De burgemeester, lokale boeren en een groepje journalisten zien plots een Audi met AA-kenteken het erf op draaien. De slee stopt en Willem-Alexander stapt uit. Hij begroet iedereen met een eenvoudig ‘goedemorgen’ en wandelt naar binnen. Aan tafel doen de boeren hun zegje over wat hen beweegt. De vorst is vooraf goed gebrieft, zo blijkt, want hij stelt inhoudelijke vragen over het wel en wee van deze mensen en hun ondernemerschap. De sfeer is ontspannen: met grapjes weet hij mensen op hun gemak te stellen. En ook hij nipt aan zijn koffie.
Na een klein halfuur trekt de karavaan door: een nieuwbouwwijk en handbalvereniging staan nog op het programma. De dorpelingen staan rijen dik en met rood-wit-blauwe vlaggetjes zwaaiend langs de kant. De school heeft vrijaf gekregen, wat resulteert in dolle kinderen, die bijna allemaal een high five van de koning krijgen. In de sporthal van Kulturhus De Marke werpt hij een handbal tussen twee doelpalen en gaat hij samen met een groep handballertjes op de foto. Zij hebben de dag van hun leven. Wat opvalt: de koning past zich aan en geniet oprecht. Hij heeft er duidelijk plezier in dat hij deze mensen blij maakt met zijn komst. Is dit moeilijk werk? Nee, dat lijkt niet zo, maar volgens experts zit het niet in zijn aard om dit werk te doen. Daarover straks meer.
“Hoera! We hebben een koning!” riep een vrouw in een Utrechtse menigte naar koningin Juliana. Dat was daags na 27 april 1967, de geboorte van haar oudste kleinzoon, die ze bezocht in het ziekenhuis. Later zou ze in een interview opbiechten die kreet een vorm van onderwaardering voor zichzelf en haar twee voorgangsters te vinden. “Dat heeft me echt geschokt. Is een koningin dan geen koning? Is een man op de troon dan beter dan een vrouw?” Feit was dat er na meer dan honderd jaar weer een mannelijk staatshoofd zou komen: Willem-Alexander. Zijn hele leven stond in het teken van het koningschap, mede mogelijk gemaakt door de haar in de boter van onze democratie die monarchie heet te zijn. Wel vond zijn vader prins Claus dat zijn zonen een vak moesten leren voor het geval Nederland ooit een republiek zou worden. In dat geval zouden ze de eigen broek kunnen ophouden.
Willem-Alexander bracht zijn middelbareschooljaren door in Den Haag en aan het Atlantic College in Wales. Na zijn diensttijd ging hij geschiedenis studeren in Leiden, waar hij in 1993 afstudeerde. Ook haalde hij, mede op instigatie van grootvader prins Bernhard, zijn vliegbrevet. Geschiedenis en vliegen zijn twee grote passies van de monarch. Geregeld vliegt hij voor KLM als copiloot op Europese vluchten om zijn punten te halen.
"Vaak oogde de jonge Willem-Alexander onzeker of gespannen, zeker voor de draaiende tv-camera’s"
In de jaren na zijn afstuderen was er sprake van een imagoprobleem: de kroonprins stond te boek als een studentikoze feestprins, ook wel Prins Pils, en velen namen hem niet serieus. In de jaren negentig besloot koningin Beatrix tot twee keer tot ‘een charmeoffensief’ om het aanzien van haar opvolger op te krikken. Het resulteerde in twee goed bekeken tv-interviews – in 1993 met Ed van Westerloo en in 1997 met Paul Witteman als interviewer – die de kroonprins in de periode daarna gunstige waarderingscijfers opleverden.
Toch bleef het tobben. De jonge Willem-Alexander werd gezien als een jongen die er eigenlijk niet zo’n zin in had en het ‘moest’ doen. Vaak oogde hij onzeker of gespannen, zeker voor de draaiende tv-camera’s, iets wat eind jaren negentig in de mediacratie die Nederland toen al aan het worden was zwaarder ging wegen. Zijn imago verbeterde pas echt nadat hij zich had verloofd met Máxima Zorreguieta, die op haar eerste persconferentie alle journalisten inpakte en de harten van het publiek stal. Imago – het woord zegt het al. Grootmoeder Juliana zei daarover: “Het is totaal onjuist om iemand een imago op te plakken en niet eerst te kijken hoe iemand zelf is, omdat het eigenlijk is alsof iemand wordt beschouwd als een ding, een voorwerp, en niet als een mens.”
We kijken dus naar wie Willem-Alexander zelf is, zoals zijn oma het had gewild. Een ronde langs imago-experts en koningshuiskenners leert dat de koning een gewoontemens is die trouw blijft aan zijn gedrag en keuzes. Zo komt hij al meer dan dertig jaar bij dezelfde kapper op het Noordeinde in Den Haag. “In de coronatijd kwam de kapster van Máxima bij hen aan huis in Paleis Huis ten Bosch,” vertelt een fotojournalist die anoniem wil blijven. “Zij stelde voor de koning ook even te knippen, maar daarop kreeg ze meteen een nee, want de koning bleef zijn vaste kapper trouw.” Een knipbeurt waarvan ik niet weet wat eruit komt, die sla ik over, moet hij hebben gedacht. Dat was te zien, want net als bij veel landgenoten groeide zijn haar in de coronaperiode door.
Het kapsel van een monarch is overal in Europa een teken van continuïteit. De ‘helm’ van Beatrix, het opgestoken haar van de Deense koningin Margrethe II of het knotje van de Zweedse kroonprinses Victoria, allemaal al decennia onveranderd. Willem-Alexander droeg in de jaren negentig zijn haar in een midden-scheiding en is het vlak voor zijn bruiloft in 2002 opzij gaan kammen, met een scheiding aan de zijkant. “Die is minder jeugdig en meer ouwelijk,” legt royaltykenner Justine Marcella uit. Sinds 2019 draagt de koning ook nog een baard. Waarom? “Daar zijn duizend theorieën over. Er werd gezegd: koningen hadden vroeger een baard. En het was een tijd dat Filip van België en Felipe van Spanje hun baard hadden laten staan. Maar ik geloof niet dat onze koning imago-bouwend voor de spiegel staat.”
Het scheerapparaat had altijd vrijaf tijdens de vakanties, weet Marcella. “Daar kreeg hij goede reacties op. Ook waren mensen positief toen hij met baard verscheen op de begrafenis van prinses Christina. Hij is toen halsoverkop naar Nederland teruggevlogen, met baard. Daarna heeft hij hem laten staan. Hij heeft toch een beetje een blotebillengezicht en een groot hoofd. Een goeie baard staat hem beter.” Willem-Alexander is ook afgevallen, aldus zijn volgers. De fotograaf: “Na corona zaten zijn pakken strakker en was hij wat zwaarder. Het viel ons een paar maanden geleden op dat hij veel kilo’s kwijt is. Dat zie je dan in zijn gezicht. Of hij op dieet gaat of door zijn vrouw is gezet, dat weten we niet.”
Volgens critici draagt koning Willem-Alexander ‘altijd dezelfde morsige, donkere pakken’. Is dat wel zo? Modejournalist Josine Droogendijk volgt hem en Máxima sinds haar twaalfde jaar op de voet. Donkerblauw straalt volgens haar betrouwbaarheid uit. “Beatrix droeg die kleur ook graag. Ze had altijd korte mouwen en dezelfde soort jurken en hoeden, en hetzelfde kapsel. Mensen wisten wat ze aan haar hadden.” Heeft Willem-Alexander zijn moeder nageaapt? “Ik denk zeker dat hij daar inspiratie aan heeft opgedaan. Hij heeft begrepen dat het uitstralen van continuïteit van het staatshoofd een functie heeft.”
Veel mensen vonden hem er degelijk en saai uitzien, aldus Droogendijk. “Als ik de pakken van Willen-Alexander zie, dan denk ik ook niet: wauw. Bij hem zie je altijd dat de broek erg lang is. Aan de achterkant van de broekspijp hangt die over de schoen en aan de voorkant van de schoen gaat het dan stapelen. De stof hoopt zich erg op. Dat zou echt wel anders kunnen.” Sommige pakken draagt hij al twintig jaar en die hebben een morsige vorm. “Zijn nieuwere pakken hebben een betere pasvorm met een slanker gesneden broek. Ik denk dus dat een van zijn adviseurs op kleding gezegd heeft: u kunt beter zo’n broek dragen.” Willem-Alexander draagt ook al jaren dezelfde stropdassen. Kortom: geen experimenten.
De koning heet zuinig te zijn, in ieder geval qua voorkomen. “Hij draagt maatpakken van Brioni. Dat is een Italiaans merk waar ook George Clooney en Barack Obama hun pakken vandaan halen,” vertelt Droogendijk. “Daar hangt een prijskaartje aan, want ze beginnen bij gemiddeld 10.000 euro. Een overhemd heb je daar kant-en-klaar voor 500 euro. Een jasje kost daar 5000 euro. De koning draagt dassen van Hermes en dat zijn zeker ook niet de goedkoopste. Hij koopt wel dure kleding, maar hij doet er jaren mee.” Dat is de typische Oranje-zuinigheid. “Beatrix laat nog steeds haar vroegere Prinsjesdag-jurken inkorten tot mantelpakken, zodat ze ze nog eens kan dragen. Dat doe je ook niet zomaar.”
Willem-Alexander is geen dandy zoals grootvader Bernhard wel was. “Als hij dat toch was geweest, dan weet ik niet of wij daar in Nederland erg blij mee waren geweest. Kijk naar Mark Rutte, die al jaren zijn donkerblauwe pak heeft gedragen en nog steeds draagt. Saaiheid kan heel doelmatig zijn. En tegelijkertijd, als het moet, dan past de koning zich aan. Bij het Leger des Heils droeg hij een lichtblauwe kabeltrui. Vooroverleunend naar de mensen aan tafel hielp het zo om met hen in contact te komen te komen.” En dan is er nog ‘het tropenpak’, zegt Droogendijk. “Een beige pak dat hij altijd aan heeft als hij naar hete of tropische bestemmingen gaat. De knoopjes, alles is helemaal hetzelfde. Waarschijnlijk gaat dat ook twintig jaar mee, tenminste, als de maat nog meegaat.”
"Willem-Alexander komt al meer dan dertig jaar bij dezelfde kapper op het Noordeinde in Den Haag"
Kleren maken de man, zo heet het, maar een man moet ook zichzelf maken. Er is nog steeds kritiek op de soms wat houterige manier waarop de vorst zich presenteert. Vooral als de camera’s draaien en hij een kort statement moet geven. “Dan maken zijn handen het bekende trekharmonica-gebaar,” concludeert Droogendijk. Justine Marcella weet waar dat heen-en-weer gaan met de armen vandaan komt. “Hij wipt op zijn tenen. Als hij omhoog gaat, gaan zijn armen opzij. Je kan het ook zien als hij gespannen is: dan balt hij zijn vuisten met de duim naar binnen en zie je witte knokkels.”
Op informele momenten is hij juist heel erg goed. “Op het moment dat het formeel is, dan wil hij het graag te goed doen en dat werkt averechts. Je kan die harmonicabeweging wegtrainen, maar we moeten er niet een robot van maken. Hij wil graag een menselijke koning zijn.” Droogendijk vult aan: “Aan zijn lichaamshouding kun je zien hoe hij zich voelt. Hij stapt uit de auto en doet meteen zijn jasje dicht. Zo hoort het, en het geeft zijn handen ook iets te doen. Als hij een stuk over de rode loper moet lopen of voor een haag van fotografen moet poseren, friemelt hij ook vaak aan de klepzakken van zijn jasjes. Op dergelijke momenten gun ik hem weleens een tas van Máxima.”
Daarnaast heet Willem-Alexander soms onwrikbaar te zijn. De koppigheid van de koning uit zich in allerlei voorvallen, weet Justine Marcella. “Als het nee is, is het nee, en als het ja is, dan blijft het ja. Als zijn omgeving zegt: het zou goed zijn als… dan gebeurt het niet. Neem het socialemediabeleid dat jaren achterloopt op dat van andere monarchieën. Hij wil graag de inhoudelijke kant continu laten zien, terwijl de monarch ook een personality is, of zo gezien wordt. Op online gebied zou hij nog veel punten kunnen binnenhalen.”
Marcella denkt soms ‘dat hij te bang is om gezien te worden’. Wat bedoelt ze daarmee? “Zijn drang om zijn privéleven af te schermen is erg groot.” Dit kenmerkt de Oranjes, die al jaren angst hebben om te veel van hun persoonlijkheid te laten zien, terwijl te veel verbergen in de huidige tijd van sociale media juist averechts kan werken.
Net als Marcella en Droogendijk volgt Volkskrant-journalist Remco Meijer de koning circa 25 jaar. Hij heeft een wisselend beeld van de man. “Ik heb gekeken naar de opening van het Holocaustmuseum. Daar houdt hij dan een sterke toespraak en gaat daarna met de conservator het museum in. Zij is een beetje buiten adem als ze boven zijn, want ze hebben trappen moeten lopen. Terwijl ze nog kortademig is, zegt ze: ‘Sorry, die trappen, ik moet even op adem komen. En dan zegt hij: zal ik dan nu even praten?’ Dat is de Willem-Alexander zoals ik hem in de losse, informele sfeer ken, de man die iemand kan ondervangen die zenuwachtig is.”
Als de monarch in klein gezelschap is en mensen zijn aanwezigheid ingewikkeld vinden, dan lost hij dat zelf op. Meijer: “Zijn zwakkere kant is dat hij niet een geboren talent heeft om in een situatie met massale aandacht te zijn. Op dat soort momenten verstart en verkrampt hij. Zeker als opeens alle camera’s op hem gericht zijn. Soms heeft hij daar echt last van. Kijk naar zijn spijtbetuiging in Jakarta, die verkeerd liep en daarna eindeloos herhaald is.”
Het is soms alsof hij een vierkant door een rondje drukt. Aan sommige dingen kun je je leven lang blijven werken, maar andere dingen gaan van nature gewoon niet goed, stelt Meijer vast. “Als je acteur wil worden, dan ga je naar de toneelschool, maar deze mensen zijn bij geboorte al uitgekozen voor deze functie waarbij allerlei disciplines horen. Niet iedereen is voor alles in de wieg gelegd.”
Wordt de koning beter in zijn vak en groeit hij in zijn rol? Remco Meijer: “Hij heeft goede speeches gehouden en fouten gemaakt in de coronatijd. In de podcast met Edwin Evers heeft hij het over het herstellen van vertrouwen in de instituties. Hij is zelf ook een van de instituten in Nederland en spreekt zich daarover vaak uit. Hij denkt daar ook over na. In die zin vind ik hem een goede koning.”
Ondanks goede optredens en speeches zit het Willem-Alexander niet mee: sinds de coronatijd zijn de waarderingscijfers gekelderd en vorig jaar met de Prinsjesdag-enquête bleek dat nog niet de helft van de burgers hem ziet zitten. “Mensen aanvaarden zijn privileges niet zomaar meer. Het kan ook te maken hebben met de manier waarop hij soms overkomt: waarom zouden wij zo iemand die positie gunnen?” zegt Meijer. Verder is de samenleving veranderd. “De monarchie moet je uitleggen aan bevolkingsgroepen. Met name jongeren en mensen met een migratieachtergrond hebben minder met het koningshuis.”
Dan is er nog de omgang van Willem-Alexander met anderen. Duidelijk is dat hij spanning wegneemt met humor. Maar het is bijna een onmogelijke taak om koning te zijn in een land met de leus ‘doe maar gewoon’. Hij worstelt daarmee, vindt ook Justine Marcella. “Hij maakt op werkbezoeken eigenlijk altijd een grapje om mensen op hun gemak te stellen. Dat heb ik Beatrix nooit zien doen. Hij heeft standaardgrapjes. ‘Had u het zonnetje niet even aan kunnen zetten vandaag?’ of ‘Fijn dat u ook de zon heeft aangezet vandaag’ of ‘Ik heb mooi weer meegenomen’.”
Om het gedrag van de koning te verklaren, heeft uw HP-verslaggever filmbeelden gemaakt tijdens een werkbezoek aan het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Begin maart werd Willem-Alexander daar rondgeleid. Hij liet zich onder meer informeren over het onderzoek op de plaats delict, het werk van de lijkschouwer en het analyseren van moordwapens. Etiquette-expert Anne-Marie van Leggelo bestudeerde deze beelden voor HP/De Tijd. “Hij komt conservatief over, door zijn uitstraling en kleding. Hij komt ook open-minded en nieuwsgierig over. Soms is hij een tikje saai en stijfjes, maar je ziet ook iemand die ondanks zijn kramp voor de camera’s ontzettend zijn best doet. En dat is dan weer toegankelijk en warm.”
Wellicht is hij onhandig, stelt Van Leggelo. “Dat geldt soms met protocollen. Hij zoekt een middenweg in toegankelijk en benaderbaar zijn, en het houden van afstand. Hij is in zijn uitstraling een wat introverte persoon.” De koning is vooral op zijn best als hij vrij is en zich op zijn gemak voelt. Hij kan moeilijk acteren. “Tussen gewone mensen wordt hij minder stijfjes. De media zien hem eenzijdig als hij in functie is en in een keurslijf zit. Hij staat dan onder een vergrootglas en moet binnen protocollen functioneren. Het zou fijn zijn als we hem meer van dichtbij zien. Met sport is hij ook expressief en open. Het is in wezen een sociale man.”
Vanuit haar vakgebied zegt Van Leggelo: “Geef me je hand en ik weet wie je bent. De eerste indruk is altijd het belangrijkste. Hij moet altijd goed staan met zijn uiterlijke verzorging, gepaste kleding, houding en lach. De tweede indruk die hij kan geven is de handdruk. Hij geeft een stevige hand van onderuit en dat is niet dominant. Het handen schudden doet hij twee of drie seconden en dan laat hij weer los. Verder zwengelt hij een paar keer en houdt hij gepaste afstand van mensen. Hij hoeft zijn hand niet van bovenaf te geven, want hij is de koning al. Als hij meer dominantie wil uitstralen, dan moet hij de hand van bovenaf geven en extra in iemands hand knijpen.”
"De koning heeft begrepen dat het uitstralen van continuïteit van het staatshoofd een functie heeft"
Tijdens zijn bezoek aan het NFI stelde de monarch opnieuw uitgebreid vragen en was hij nieuwsgierig. Dat concludeert ook Van Leggelo. “Dat is geen toneelstukje,” zegt ze. “Hij kan luisteren, stelt vragen en wacht af, interrumpeert niet. Dat is wellicht wat saaier, maar het is ook zijn kracht. Als hij weggaat, neemt hij ook weer fatsoenlijk afscheid. Hij stapt zijn auto in. De deur gaat dicht en hij zwaait nog even. Heel naturel.” De omgangsdeskundige concludeert: “Dat is de kracht van degelijkheid.”
Een koningschap is geen sprint maar een marathon. In die zin heeft de koning nog genoeg tijd om verder te groeien in zijn rol, ook al past deze hem van nature niet. Het feit dat hij zichzelf wil zijn en weigert te acteren, spreekt voor hem. Het nadeel van een monarchie is dat we geen staatshoofd kiezen en het moeten doen met de eerstgeborene in de Oranjefamilie, met alle makkes en voordelen.
Maar Willem-Alexanders presentatie is niet het grootste probleem voor zijn toekomst of die van de monarchie, zo concludeert ook Remco Meijer: “Er is een grote kloof tussen de bevolking en de overheid. Er is kennelijk niet meer een vanzelfsprekend vertrouwen in de overheid en haar instituties, en dus ook niet meer in het koningschap. Voor de komende jaren is dat het grootste vraagstuk. Het gaat niet om de bezoeken van de koning op zijn verjaardag, maar om hoe mensen tegen de monarchie aankijken. De populistische stem is anti-monarchaal. Hoe dat zich gaat ontwikkelen beschouw ik als het grootste vraagstuk voor dit koningschap.”
KONINKLIJKE TOESPRAKEN - BOX
Voor zijn grote toespraken werkt koning Willem-Alexander samen met Jan Snoek, de voormalig speechschrijver van oud-premier Jan Peter Balkenende. De historische toespraken en de kerstredes worden door hem geschreven, uiteraard in samenspraak met de koning. Verder duurt de voorbereiding op grote speeches weken tot maanden. De toespraak op de lege Dam op 4 mei 2020, de Ketikoti-rede van vorig jaar en de speech bij de opening van het Holocaustmuseum, ze zijn allemaal grondig voorbereid. De koning voelt zich dan ook zichtbaar op zijn gemak, onder meer omdat deze redes vanachter een katheder plaatsvinden.
Minder goed gaat het als hij de Troonrede moet voorlezen, een toespraak waar tot op het laatst aan wordt gesleuteld en die door de premier wordt geschreven. Ook zegjes op locatie kunnen soms uitdagend zijn, aldus Josine Droogendijk. “Als hij een toespraak houdt, hakt hij zijn zenuwen in stukken. Bij het kennismakingsbezoek aan Zeeland hield hij een korte rede. Blijkbaar was hij zenuwachtig, want hij leek ieder woord te willen benadrukken. Daardoor bleef hij ook maar hakken met zijn handen. Dat leidde enorm af. Tegelijkertijd: imperfectie maakt ook dat je uniek bent.”
Volgens de Willem-Alexander-watchers is de vorst zich ervan bewust geen great communicator te zijn en werkt hij eraan. De laatste tijd gaat het dan ook stukken beter.