Met de troonswisseling in Denemarken komt er een einde aan een tijdperk. De nieuwe koning Frederik X is totaal anders dan zijn moeder, schrijft Kemal Rijken in zijn boek Monarchie, waarin hij onderzoek doet naar de ontwikkeling en toekomst van de moderne Europese monarchieƫn.
Kemal Rijken
Als de Deense Koning Frederik IX in 1972 overlijdt, wordt hij opgevolgd door zijn 31-jarige dochter Margrethe. Wanneer alle plechtigheden voorbij zijn, beginnen premier Jens Otto Krag en de jonge koningin met het echte werk. Iedere week heeft sociaaldemocraat Krag (57) een gesprek met Margrethe. Hij weet niet echt wat hij met haar aan moet; tijdens hun gesprekken blijkt dat ze veel nieuwsgieriger is dan haar vader, hetgeen hem irriteert en zorgen baart. āDe nieuwe koningin kan misschien moeilijker zijn om mee samen te werken. Ze maakt ook de indruk politiek geĆÆnteresseerd te zijn, wat niet noodzakelijkerwijs een voordeel isā, noteert hij in zijn dagboek. Hij realiseert zich maar al te goed dat monarchen met de jaren steeds machtiger kunnen worden omdat zij blijven zitten en regeringsleiders komen en gaan. Mogelijk laat hij daarom doorschemeren dat hij niet van Margrethe onder de indruk is. Regelmatig benadrukt hĆj door de bevolking gekozen te zijn, en door zijn afstandelijke houding ā hij ziet haar vooral als āeen onhandige tienerā en behandelt haar ook zo ā wordt de relatie er niet beter op.
Voor de premier staat 1972 vooral in het teken van het aangevraagde Deense EEG-lidmaatschap. Hij gelooft oprecht in Europese samenwerking en onderhandelt in Brussel over toetreding. In een referendum stemt 63 procent van de Denen voor. Krag, die had gehoopt op een hoger percentage ja-stemmers en meer Europese bevlogenheid onder het Deense volk, grijpt de gelegenheid aan om zijn ontslag in te dienen en het stokje over te dragen aan zijn partijgenoot Anker JĆørgensen. Deze voormalige verzetsheld en ex-magazijnwerker behoort tot de linkervleugel van de partij en is een man uit het gewone volk. Hij behandelt de koningin niet als een onhandige tiener maar als een gelijkwaardige collega, hetgeen ze erg kan waarderen. JĆørgensen heeft geen bestuurlijke ervaring op regeringsniveau en algauw begeleidt Margrethe hem in plaats van andersom. In de loop der jaren wordt ze zelfverzekerder en opener in haar omgang met anderen, zo merkt de premier, die haar de ruimte geeft om een eigen profiel op te bouwen.
Met de populariteit van de monarchie is het in Denemarken begin jaren zeventig minder goed gesteld, want slechts veertig procent van de Denen is voor de monarchie. Vooral jonge mensen willen liever een republiek, zo blijkt uit onderzoek. Net als in andere West-Europese landen waait de revolutionaire wind van 1968 nog door het land. Ook zorgt het EEG-lidmaatschap ervoor dat Denemarken steeds meer soevereiniteit moet prijsgeven. Het koningshuis blijft daarentegen bestaan en kan volgens Margrethe zodoende een baken van nationale herkenning worden. Zo ver is het echter nog lang niet. Wel verandert het imago van de koninklijke familie. De bevolking maakt kennis met een koningin die in het dagelijks leven ook moeder is van twee kleuters, kroonprins Frederik (1968) en prins Joachim (1969). Persoonlijk heeft ze weinig op met kleine kinderen, omdat die nog geen inhoudelijke gesprekken kunnen voeren en voortdurend in de gaten moeten worden gehouden.
Margrethe werkt hard en gaat haar eigen gang. Eind jaren zeventig komt er publiciteit voor de creatieve kant van de koningin, een deel van haar leven dat vooralsnog onderbelicht bleef. Als prinses las ze Lord of the Rings van schrijver J.R.R. Tolkien, waarna ze besloot de verhalen te illustreren. Op het papier wekte ze hobbits, elfen, dwergen, orks, trollen, tovenaars en draken tot leven. Ze stuurde haar illustraties naar de auteur, die ervan onder de indruk was omdat ze erg veel weg hadden van zijn eigen tekeningen. In 1977 worden Margrethes schetsen onder het pseudoniem Ingahild Grathmer gepubliceerd in de Deense versie van het boek, Ringenes herre. Zodra bekend wordt wie de illustrator is, komt de publieke belangstelling op gang en wordt haar werk omarmd. Later kan andere kunst van koningin Margrethe eveneens op waardering rekenen. Met de jaren ontwikkelt ze zich tot een volwaardig kunstenares die tekent, borduurt en schildert, maar ook decors, kleding, posters, kaarten en postzegels ontwerpt. Bijna de helft van haar tijd besteedt ze volgens ingewijden aan dit soort activiteiten. Mede daardoor krijgt ze zelfvertrouwen in haar rol als staatshoofd.
De monarchie moet gezag dragen en respect verdienen, vindt de Deense koningin. Volgens haar is populariteit vluchtig en moet het staatshoofd over de brede linie juist geƫerbiedigd worden. Ze wil vernieuwen zonder tradities los te laten. Zo zet ze de gewoonte van haar vader voort om jaarlijks ƩƩn duur horloge te schenken aan een van de vertrekkende erewachten. Een traditie die zwaarder weegt en veel meer aandacht krijgt, is haar jaarlijkse toespraak op oudejaarsavond, ooit in gang gezet door haar grootvader en vervolgens rechtstreeks in de huiskamers gebracht door haar vader.
Tegen het einde van ieder kalenderjaar gaat ze met de premier aan de slag om een goede rede neer te zetten. In haar eerste nieuwjaarstoespraken staat Margrethe voornamelijk stil bij actuele onderwerpen, maar na verloop van tijd gaat ze de bevolking steeds meer een spiegel voorhouden. Haar formele betoog maakt plaats voor een meer ontspannen en persoonlijke boodschap, vaak doorspekt met een moreel, ethisch of filosofisch karakter. Tegen het einde van de jaren zeventig worden de uitzendingen uitzonderlijk goed bekeken. Door de ontkerkelijking van de samenleving krijgen haar redes ook steeds meer inhoudelijk gewicht. Analisten zien Margrethe als hoofd van de natie, de matriarch die eens per jaar de nationale familie toespreekt. Met de jaren groeit zo haar aanzien, ook omdat steeds meer voordrachten in het collectieve geheugen blijven hangen. Haar inhoud stimuleert het draagvlak voor de monarchie en begin jaren tachtig lijken de republikeinse sentimenten onder de bevolking zo goed als verdwenen. Door haar intellectuele en eigenzinnige aanpak heeft Margrethe II respect, moreel gezag en maatschappelijke invloed verworven.
Voor de meeste Denen is zij niet langer weg te denken als koningin. Meer dan zeventig procent van de Denen steunt de monarchie als systeem en haar waarderingscijfers zitten tijdens haar koningschap tussen de 75 en 95.
Een van de grootste uitdagingen van Margrethe zit hem in het doorgeven van de kroon aan haar oudste zoon, kroonprins Frederik, een jongen die in allerlei opzichten niet op haar lijkt. Tijdens zijn adolescentie is de prins vooral zoekende. Wie ben ik en hoe kan ik mijn rol goed vervullen, vraagt hij zich geregeld af. Net als zijn generatiegenoten in het buitenland studeert Frederik politicologie ā in Aarhus en aan Harvard ā en doorloopt hij een militaire opleiding. Het studeren bevalt hem, maar hij toont weinig intellectuele ontplooiing. Eerder is hij een doener: sporten, jagen en actief zijn in het leger motiveren hem het meest.
De kroonprins is geen begenadigd spreker en komt in officieel verband moeilijk uit zijn woorden. Met een grijns op zijn gezicht probeert hij het dan leuk te houden. Frederik kickt een beetje op improviseren en het op het verkeerde been zetten van zijn toeschouwers. Die rebelse kant heeft hij volgens ingewijden van zijn vader Henrik. Het opzoeken van het avontuur en zijn ongemak met zijn rol doen denken aan wijlen koning Frederik IX, zijn grootvader.
De zoektocht naar zichzelf krijgt een nieuwe wending als de prins eind jaren negentig een zware opleiding tot kikvorscommando voltooit en hij zich in 2000 bij een prestigieuze Noordpoolexpeditie voegt. Met vijf Denen, 24 sledehonden en een handjevol lokale gidsen doorkruist hij Groenland, een voormalige Deense kolonie die nog steeds tot het koninkrijk behoort. De tocht is een ontdekkingsreis en voor hem met name een ontdekking van zichzelf. Op momenten van verveling, door het isolement en tijdens routineklussen ā zoals het opzetten van het kamp ā leert hij zichzelf beter kennen. De arctische kou, overweldigende natuur en het onderlinge kameraadschap bezorgen een soort geestelijke verdieping, die hij tevens aanboort door een dagboek te schrijven en literatuur te lezen: āJe kunt niet altijd met elkaar aan de praat blijvenā, zou Frederik later zeggen. Te midden van de Groenlanders maakt de prins een nieuwsgierige indruk. Hij kan snel en makkelijk contact maken, toont oprechte interesse in mensen en luistert naar ze. Na vier maanden keert hij terug naar Kopenhagen. Er volgt een speciaal tv-interview waarin hij vertelt over zijn ervaringen en de kijkers fotoās van de expeditie laat zien.
Op 16 september 2000 laat de marketeer en makelaar Mary Donaldson zich door vriendinnen overhalen tot een avondje stappen in de kroeg Slip Inn in Sydney, waar op dat moment de Olympische Spelen plaatsvinden. Europese prinsen en prinsessen, waaronder de Deense prinsen Joachim en Frederik zijn aanwezig. Er wordt gerookt, gedronken en gedanst. Onderweg van de ene bar naar de andere raakt Mary met de Deense kroonprins aan de praat. Wilde hij eerst nog vroeg naar huis vanwege een jetlag, daar is nu geen sprake meer van. Rond vier uur ās nachts brengt hij haar per taxi naar huis. Daar vraagt hij om haar telefoonnummer en geeft hij haar een kus op de wang. Als hij een weekje verdwijnt voor een rondreis door AustraliĆ« met zijn broer, is hij druk met zijn telefoon in de weer. Mary en Frederik bellen elke dag. Terug in Sydney zien ze elkaar en tijdens de hele Olympische Spelen spreken ze af voor diners, wandelingen en zwempartijen.
Plotseling krijgt de dolverliefde kroonprins een telefoontje uit Denemarken: oud-koningin Ingrid (90) ligt op sterven. Hij brengt nog een dag met Mary door en vliegt terug naar Kopenhagen om afscheid te nemen. Hij keert pas na de begrafenis en een staatsbezoek aan Thailand naar Australiƫ terug om Mary te zien, met wie hij in het diepste geheim een verhouding opbouwt. De verloving vindt plaats op 8 oktober 2003 in Amalienborg, waar Mary opzien baart met haar kennis van het Deens. Het paar trouwt in 2004 en krijgt in de daaropvolgende jaren vier kinderen, waarbij de meeste aandacht uitgaat naar erfprins Christian (2005). Hij is na zijn vader de tweede in de lijn van de troonopvolging.
Sport is een van de grootste interessegebieden geworden voor kroonprins Frederik. Niet alleen is hij een fanatiek sporter ā hij doet aan hardlopen, paardrijden, zeilen en de triatlon ā maar ook heeft hij de vrouw van zijn leven op de Olympische Spelen ontmoet. Wat zou er mooier zijn dan lid worden van het IOC? Zijn Nederlandse vriend Willem-Alexander, de Britse prinses Anne, de Monegaskische prins Albert, de Luxemburgse groothertog Henri en een aantal Arabische sjeiks behoren al tot dit machtige en besloten gezelschap. In 1998 heeft Frederik al een gooi gedaan naar het IOC-lidmaatschap. Veel Denen vreesden dat hij zich op glad ijs zou begeven ā in de grondwet staat dat leden van het koningshuis neutraal moeten zijn ā en wilden niet dat hij verstrikt zou raken in schimmige praktijken. Indertijd werd bekend dat er smeergeld was betaald door de organisatie van de Olympische Winterspelen van 2002 en dat IOC-leden zich vaker hadden laten omkopen. Ook kreeg Frederik niet alle sportbonden achter zich. Hij trok zijn kandidatuur in, maar de wens om bij de sportbonzen te horen, bleef.
Als duidelijk wordt dat het zittende Deense IOC-lid in 2009 zal afzwaaien, komt er een nieuwe lobby voor de kroonprins op gang. Nadat hij bekend heeft gemaakt dat hij graag IOC-lid wil worden geeft hij een persconferentie, waarop hij voor de dag komt met nietszeggende oneliners als: 'We hebben gisteren, vandaag en morgenā. Op vragen van journalisten gaat hij niet echt in. Geregeld staart hij naar de grond en na afloop besluit hij geen interviews meer te geven over zijn kandidatuur. Er is weinig twijfel over zijn enthousiasme, maar wel grote scepsis over zijn communicatieve vermogen. Hij hakkelt vaak tijdens toespraken en regelmatig bevriest hij voor de camera. En hij bazelt. āWe hebben er erg veel aan gehadā, zei hij eens na een bezoek aan de Europese Commissie in Brussel. āWe hebben in ieder geval inzicht gekregen, dat wil zeggen, op een lichamelijke manier. We hebben ook die, hoe heten ze ook alweer, commissarissen ontmoet. Erg spannend om ze te horen praten tijdens een hapje en een drankje, zoals dat heet.ā
Thuis wijst Mary haar man erop dat hij zich beter moet voorbereiden op publieke optredens. Ze vindt hem veel te nonchalant. Zijzelf komt perfect voor de dag en valt nooit op vreemde uitingen te betrappen. Volgens critici is ze degelijk, afstandelijk en zelfs een tikje saai. Maar haar populariteit liegt er niet om: na de koningin is zij het meest gewaardeerde lid van het koningshuis. Voor zichzelf besluit Frederik een spindoctor in de hand te nemen. Die zorgt ervoor dat de āgeen-commentaarcultuurā verdwijnt en dat hij zijn kandidatuur voor het IOC-lidmaatschap beter voor de dag brengt. Gaandeweg krijgt hij de sportbonden achter zich, evenals de regering en zijn moeder. Met premier Anders Fogh Rasmussen wordt afgesproken dat er een speciale ambtenarengroep komt op de ministeries van Algemene Zaken en Culturele Zaken waarmee de prins ruggenspraak zal houden in het geval van controversiĆ«le situaties binnen het IOC. Op die manier kan hij het regeringsbeleid blijven volgen en komt zijn āneutraleā positie niet in gevaar.
In 2007 ontstaat er echter debat wanneer IOC-kandidaat Frederik zich positief uitlaat voor een Deense gooi naar de Spelen van 2024, en in 2008 komt er discussie over of hij wel naar de Spelen in het dictatoriale China moet reizen. In beide gevallen gaat de storm liggen en is er weinig gekrakeel over de uitkomst: Kopenhagen wordt geen kandidaat-stad en de kroonprins reist wel af naar de Volksrepubliek. Inmiddels steunt 54 procent van de Denen zijn IOC-lidmaatschap, dat in 2009 werkelijkheid wordt.
Het ComitĆ© vergadert in hetzelfde jaar in Kopenhagen, waar Frederik opnieuw een persconferentie geeft. Dit keer wordt hij aan de tand gevoeld door onderzoeksjournalist Andrew Jennings ā die de corruptie in het IOC aan het licht bracht. āHad u er plezier in om de hand te schudden van voormalig IOC-president Juan Antonio Samaranch?ā vraagt de Brit, doelend op de Spanjaard die voor zijn IOC-voorzitterschap jarenlang actief deelnam aan het Franco-regime. Hij vervolgt: āU sprak eerder over waarden die u wil uitdragen. Welke waarden denkt u te kunnen overbrengen op een man die nog steeds vindt dat de Tweede Wereldoorlog werd gewonnen door de verkeerde kant? Wat kunt u van hem leren?ā Frederik grijnst en zegt dat hij āgeen commentaar wil geven op geen enkele levende ziel in het IOCā. Jennings herhaalt zijn vragen en wil weten waarom hij geen mening over Samaranch heeft. āIk heb geen commentaar op deze vraagā, zegt de prins, wiens perswoordvoerder het woord geeft aan een Deense journalist. Het levert pijnlijke beelden op, maar net als eerder blijft het niet aan Frederik kleven.
Het gemak waarmee Frederik morele kwesties wegwuift, leidt wederom tot kritiek in 2016: vlak voor de Spelen van Rio de Janeiro wordt bekend dat in de Russische sportwereld systematisch doping wordt gebruikt. Terwijl er stemmen opgaan om Rusland daarom te weren van de Spelen, stemt Frederik in een beslissende stemming vĆ³Ć³r Russische deelname. Daarmee gaat hij regelrecht in tegen het beleid van de Deense regering, die er in EU-verband voor pleit Rusland te weigeren. Een nieuwe rel is geboren. Hoe heeft dit kunnen gebeuren en waar waren de speciale ambtenaren om Frederik te controleren? Het sensatieblad B.T. krijgt documenten van het ministerie van Cultuur in handen, waaruit blijkt dat ambtenaren voorafgaand aan de stemming vier keer hebben geprobeerd de kwestie met het koningshuis te bespreken. Een bespreking kwam er nooit. Nu het kwaad is geschied volgt er nog een debat over de gang van zaken, maar ook deze storm waait weer over. In 2021 geeft de kroonprins zijn IOC-lidmaatschap op om zijn ouder wordende moeder beter te kunnen bijstaan.
In Denemarken zit koningin Margrethe II in 2022 vijftig jaar op de troon. Gedurende het hele jaar wordt haar koningschap uitbundig gevierd. De eerste grote gebeurtenis is haar 82ste verjaardag, op 16 april. In de ochtend komen circa duizend goedgemutste Denen met vlaggetjes naar de paleistuin van Marselisborg in Aarhus om de jarige toe te zwaaien. Terwijl de militaire blaaskapel speelt, treedt Margrethe met het gezin van haar oudste zoon Frederik naar buiten voor een traditioneel Deens negenwerf hoera. Naast haar staat kleinzoon Christian (16), de erfprins, met wie ze gesprekjes aanknoopt. Na ongeveer een kwartier gaat de koningin weer naar binnen, gevolgd door haar familieleden. De bordesdeuren sluiten en onder de mensen ontstaat enige teleurstelling. Het staatshoofd heeft hen niet toegesproken. Langzaam loopt het grasveld leeg. De meesten lopen terug naar hun autoās om ergens anders te genieten van de voorjaarsdag.
Het is bekend dat kroonprins Frederik en zijn vrouw Mary hun kinderen modern willen opvoeden. Hoewel hun kroost aanvankelijk naar openbare scholen gaat, schrijven ze erfprins Christian voor het schooljaar 2021-2022 in op Herlufsholm, een kostschool waar veel elitekinderen naartoe worden gestuurd. De school komt in het voorjaar van 2022 echter in opspraak als uit een documentaire blijkt dat er geen veilige sfeer heerst: oudere leerlingen pesten en mishandelen hun jongere schoolgenootjes. Sommige scholieren worden zelfs seksueel misbruikt. De publieke verontwaardiging is groot. Premier Mette Frederiksen noemt de toestand āonvergeeflijkā en eist dat āeen einde wordt gemaakt aan deze cultuurā. Ook kroonprins Frederik zegt de situatie āvolstrekt onaanvaardbaarā te vinden en wil dat er dingen veranderen. Zijn uitspraken kunnen echter niet voorkomen dat het debat zich verplaatst naar de familie. Kroonprinses Mary leidt namelijk een stichting tegen pesten. Hoe kan het dat zij haar kind op Herlufholm houdt? vragen velen zich af. Er wordt geroepen dat prins Christian van de kostschool moet, maar Mary houdt zich op de vlakte.
Wanneer zij op 14 juni 2022 een middelbare school bezoekt om met leerlingen te praten over eenzaamheid en onzekerheid, slaat de vlam in de pan. Boze jongeren verwijten haar hypocrisie, en al snel zingen pijnlijke beelden van een ongemakkelijke Mary rond in de media. Ze weigert na afloop persvragen te beantwoorden en verklaart dat āpesten en geweld nooit acceptabel zijn, en bestreden moeten wordenā. Dat is waar haar stichting voor staat. āOns werk gaat onverminderd door. Bedankt voor vandaagā, zegt Mary, die snel in haar dienstauto stapt. De publieke kritiek houdt echter aan en na overleg besluiten zij en haar man om Christian alsnog van school te halen. Ook hun tweede kind, prinses Isabella, zal volgend schooljaar niet naar Herlufsholm gaan. Beiden worden op gymnasia in Kopenhagen ingeschreven.
Begin 2023 moet Margrethe een rugoperatie ondergaan waarvan ze wekenlang moet herstellen. Nadien staat ze op haar verjaardag als vanouds stralend op het bordes, samen met haar oudste zoon, schoondochter Mary en hun kinderen. Het is vervolgens afwachten tot 15 oktober 2023. Op die dag wordt erfprins Christian achttien jaar, wordt hij officieel gepresenteerd en is de Deense troonopvolging in de eerste lijn verzekerd. In de maanden daarna besluit de koningin plaats te zullen maken voor haar oudste zoon, en op oudejaarsavond overvalt zij de natie met haar aftreden. In interviews had ze vaak aangegeven te willen regeren tot aan haar dood, maar de rugoperatie zou haar hebben doen beseffen dat het toch tijd is de fakkel door te geven aan haar opvolger: koning Frederik X. Die staat er opperbest voor: eind 2023 scoort hij een waarderingscijfer van 84 procent. Ook is 75 procent van de Denen voor de monarchie. Het aantal republikeinen ligt op circa vijftien procent en de rest weet het niet.
In een interview met het weekblad Weekendavisen, een jaar geleden, werd Margrethe gevraagd hoe zij wil dat mensen haar later zullen herinneren. āIk hoop dat mensen zullen zeggen dat ze haar best heeft gedaan. Ik denk zelf dat ik dat wel heb gedaan. Naar mijn beste vermogen, mijn God.ā Maakt de oude koningin zich zorgen over de toekomst van de monarchie? āDoorslaggevend is dat je vanuit jezelf meegroeit met je land en er diep mee verbonden raakt. Dat is voor mij het ideaal geweest.ā Haar vader en grootvader deden hetzelfde, zegt ze. Het is volgens haar aan de volgende generatie om daarmee door te gaan. āNatuurlijk veranderen dingen, tijden zijn niet hetzelfde. Maar als het om de monarchie gaat, gaat het er misschien juist om dat het [instituut, KR] niet zo radicaal anders is.ā