top of page
Zoeken
Kemal Rijken

Op de campaign trail - blog voor HP/DeTijd vanuit de VS

De Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2024 zijn een van de meest bepalende uit de geschiedenis van het land en hebben impact op de rest van de wereld. In aanloop naar 5 november is Kemal Rijken in de Verenigde Staten. Dagelijks schreef hij voor de site van HP/DeTijd een blog over zijn bevindingen op de campaign trail.



Welke lessen kan de Haagse politiek leren uit de winst van Trump?

(9 november 2024)

De verkiezingswinst van Donald Trump en zijn comeback laten zien dat de Democraten nagenoeg in dezelfde val zijn getrapt als in 2016. Net als toen werd er, zij het in tijdnood, een presidentskandidaat naar voren geschoven die behoort tot het establishment van de partij. En evenals als acht jaar geleden met Hillary Clinton vonden velen Kamala Harris niet authentiek genoeg. Destijds waren er ook artiesten en beroemdheden die de kandidaat cachet moesten geven. Dat concept werkte toen en nu wederom niet.

Een groot aantal kiezers ging dinsdag liever voor de demagoog Trump, die ondanks zijn omstreden acties en uitlatingen als een outsider wordt gezien die eigener over komt. ‘Hij is misschien een schurk en een miljonair, maar het is wel ónze schurk en miljonair,’ hebben deze Amerikanen gedacht. Kortom: liever iemand die geen beroepspoliticus is dan iemand die voortkomt uit de politieke kaste. Dat in combinatie met andere factoren, zoals het gevoel dat de economie slecht loopt, heeft Harris de das om gedaan.


Echter, de Democraten hadden in 2016 een potentiële kandidaat die deze kiezers wel aansprak: Bernie Sanders. Ook hij werd gezien als onafhankelijk en was een tikje eigenwijs. Hij richtte zich vooral op de grote ongelijkheid in de Amerikaanse samenleving. In de laatste weken voor verkiezingen, op reis in de VS, was ik daar weer regelmatig getuige van. Veel Amerikanen scharrelen de eindjes bij elkaar en zijn financieel zeer kwetsbaar als hen iets overkomt. Werkende armen in overvloed. Zij hebben vaak hun hoop verloren en kozen mede daarom voor Trump.




Maar welke lessen kunnen de Haagse politieke partijen leren van de Amerikaanse verkiezingen van deze week? Om daar een antwoord op te geven, moeten we eerst kijken naar de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november vorig jaar, waarbij drie partijen die niet tot de traditionele bestuurspartijen horen fors wonnen. Toegegeven, ze timmerden vervolgens samen met de VVD een rechts kabinet in elkaar dat door slechte onderlinge verhoudingen nog steeds niet lekker loopt. Desondanks gaf circa de helft van de Nederlandse kiezers vorig jaar november een signaal af: wij willen een koerswijziging. 


Het electorale succes van de PVV, NSC en BBB zat hem niet alleen in het feit dat ze geen traditionele bestuurspartijen zijn. Het lag ook aan hun lijsttrekkers. Die spraken veel kiezers aan zoals Trump dat in Amerika doet: door de mensen het gevoel te geven hun taal te spreken en noden aan te voelen, kwamen ze geloofwaardiger over voor burgers die genoeg hadden van ‘veertien jaar Rutte en zijn vrienden’ en die naar iets anders verlangden. 


Als het kabinet-Schoof de rit uitzit, zijn er over ongeveer 2,5 jaar opnieuw verkiezingen. In aanloop daar naartoe zouden progressieve oppositiepartijen – die zichzelf als geestverwanten van de Democraten zien – er goed aan doen naar de situatie in de VS te kijken. Om meer kiezers voor zich te winnen, zou het verstandig zijn meer Bernie Sanders-achtige kandidaten op hun lijsten te zetten: mensen die van buiten de politiek komen en de zorgen van gewone mensen begrijpen, zoals migratie, wonen en koopkracht.


Ook in Nederland en andere Europese landen heb je ‘beroepspolitici’, mensen die ooit bij de jeugdbeweging van hun politieke partij actief werden en sindsdien nooit meer weg zijn gegaan uit de politiek. Al jaren zit ik te wachten op een progressieve lijsttrekker die als persoon dichterbij de gewone mensen staat waar hij of zij voor zegt op te komen.


De Democraten zouden er goed aan doen een nieuwe Bernie Sanders te vinden – hijzelf is nu al 83 jaar oud – maar ook in Nederland wordt het tijd dat zo’n iemand opstaat. De progressieve oppositiepartijen hebben nog twee jaar om die persoon en andere ‘outsiders’ te vinden. Misschien wordt het hier tijd voor een nieuwe Jan Schaefer, de suikerbakker in spijkerpak van weleer die gewone mensen aansprak. Als dergelijke personen op links niet opstaan, worden rechtse leiders als Trump en Wilders de norm.





Trump wint: nu moet het systeem de democratie overeind houden

(6 november 2024)


De verkiezingswinst van Donald Trump was voor velen een mokerslag, maar voor mij kwam het niet onverwachts. In de ruim twee weken dat ik hier op de campaign trail was, viel aan alle kanten te merken dat de Republikeinen de wind mee hadden. Het gevoel dat ik kreeg was dat Trump meer mensen enthousiasmeerde en op de been kreeg dat Kamala Harris, iets wat we uiteindelijk hebben teruggezien in de verkiezingsuitslag.Het meest opvallend was het in Philadelphia, waar we op de verkiezingsdag aanwezig waren om de rijen de aanschouwen. Die ontbraken nogal. Ons beeld werd onderschreven door medewerkers van stembureaus, die vertelden me daar dat ze dit jaar minder stemmers hadden zien opkomen dan in 2020. Dat gegeven, plus het feit dat vier jaar geleden meer Amerikanen per post hebben gestemd dan nu, gaf al te denken.


Hoewel we niet waren toegelaten op het verkiezingsfeest van Harris in Washington DC – volgens haar campagneteam was er ‘een capaciteitsprobleem’ – konden we alles toch een beetje van dichtbij volgen. Met fotograaf Ramon van Flymen ging ik bij de poort kijken, waar we aanhangers van Harris voortijdig zagen vertrekken. In een kroeg zagen we de uitslagen op grote schermen en daar schoven twee dames aan. Ze kwamen net van het Harris-feestje af en biechtten op dat ze geen fiducie meer in hadden in de kansen van hun kandidaat. Samen zagen we hoe Trump de eerste swing state North Carolina binnenhaalde. De rest is geschiedenis.Hoe heeft het zover kunnen komen? In Nederland hebben de vele Amerika-deskundigen al uitgebreide verklaringen gegeven in talkshows en andere media. Toch zal ik hier een dappere poging doen.


Het komt erop neer dat Trump meer succes had om een ‘deal’ met het grote publiek aan te gaan dan Harris. Zijn politieke instinct is iets beter geweest dan dat van haar en hij heeft de onderbuik van veel kiezers goed aangevoeld; met de angst voor migratie en onvrede over de inflatie voorop. Verder is er zijn persoonlijkheid. Wat hij ook zegt, hij komt overal mee weg en mensen vinden hem ondanks alles nog steeds authentiek. Zijn aantrekkingskracht stijgt bovendien boven raciale scheidslijnen uit. Zo trok Trump relatief veel zwarte mannen en latino-mannen aan. En, zoals een oudere dame op een rally in Pennsylvania tegen me zei: hij is een ‘outsider’ en komt niet voort uit de politieke branche. 



Ongeveer een jaar geleden werd in de VS discussie gevoerd over president Joe Biden, die steeds meer ouderdomsverschijnselen begon te vertonen. Was hij eind 2023 tot de conclusie gekomen om geen tweede termijn aan te willen gaan, dan hadden de Democraten voorverkiezingen kunnen houden met nieuwe gezichten, waarvan Harris er een zou kunnen zijn geweest. Er zou veel media-aandacht voor zijn geweest en uiteindelijk was er dan een winnaar uit de bus gerold die met een democratisch gekozen mandaat naar de kiezer had kunnen trekken. Als Harris de ‘primaries’ had gewonnen, dan had zij meer tijd gehad om profiel bij het grote publiek op te bouwen. Helaas voor haar heeft dat niet zo mogen zijn.


Een laatste aspect is de campagne zelf. De Democraten focusten op de fouten van Trump, zijn omstreden uitlatingen en het gevaar dat hij vormt voor de democratie als het Project 2025 (of delen ervan) zal uitvoeren. Tijdens rallies die ik heb bijgewoond ging het daar in alle voordrachten over. Wel werd verteld wat de Democraten wilden doen voor de middenklasse, maar het was vooral een klaagzang over Trump die de boventoon voerde. In tegenstelling tot Trump hield Harris zich in alle bijeenkomsten aan haar stump-speech en het script, wat niet altijd authentiek over kwam. Dat en meer zorgde ervoor dat onbesliste kiezers minder enthousiast waren om op haar te stemmen.


De winst van Trump en het verlies van Harris komt door een samenloop van omstandigheden. Alles hangt met elkaar samen. Zijn momentum groeide in de laatste weken en zo wist hij meer mensen naar de stembus te krijgen dan in 2020. Bij onzekere verkiezingen zoals deze, waarbij het in de swing states om de opkomst ging, zijn motivatie en ‘gevoel’ leidend. Ook daarin is Trump meer geslaagd dan Harris, die ondanks haar inhoud en charme onvoldoende Amerikanen wist te overtuigen.


Opvallend genoeg won Trump niet alleen het presidentschap terug: zijn partij kreeg ook een meerderheid in de Senaat en het Huis van Afgevaardigden, waardoor hij besluiten straks nog sneller kan nemen. Het veelbesproken Project 2025 kan zo ten uitvoer worden gebracht. Het is dan aan het systeem van checks and balances dat de Amerikanen hebben om de democratie overeind te houden.


Te hopen valt dat gematigde Republikeinen in het Congres niet met alle voorstellen van de president zullen instemmen en dat het hooggerechtshof, ondanks dat conservatieve opperrechters daar ruim in de meerderheid zijn, alles blijft toetsen aan de regels van de Amerikaanse grondwet. Het systeem dat de founding fathers van dit land hebben opgebouwd wordt in de komende vier jaar getest en zal het moeten houden.


Harris gaf woensdag haar verlies toe en belde met Trump om hem te feliciteren en de machtsoverdracht te garanderen. Zo hoort dat in een goed functionerende democratie. Ook zei ze dat het gevecht nu pas begint en dat de strijd zal doorgaan. Mogelijk zien we haar in de toekomst opnieuw terug en ‘trekt ze een Trumpje’.





D-Day: scenario’s voor de Amerikaanse verkiezingen

(5 november 2024)


Het is zover: verkiezingsdag in de Verenigde Staten. We hier zijn opgestaan in een land dat enigszins in verwarring verkeert. Het is onduidelijk wat de uitslag zal zijn, omdat peilingen geen duidelijke winnaar in de cruciale swing states laten zien, en tegelijkertijd maken mensen zich zorgen over de toekomst. Republikeinse kiezers vrezen Kamala Harris en Democratische kiezers hebben angst voor Donald Trump. Maar wat kunnen we vanavond verwachten en welke scenario’s zijn er voor daarna?Om te beginnen de verkiezingen zelf. De Amerikanen kiezen vandaag niet alleen de president, maar ook allerlei andere mensen in andere ambten. Van senatoren tot gouverneurs en van sheriffs tot rechters. De eerste dinsdag van november is hier ieder jaar ‘election day’ en eens in de vier jaar staat het presidentschap op het spel. Daarop wil ik nu focussen, onder meer omdat de uitslag van deze verkiezingen niet alleen impact heeft op de VS maar ook op Europa en de rest van de wereld.


Sinds 2020 heeft Trump betwist dat hij de verkiezingen van dat jaar verloren heeft. Volgens hem pleegden de Democraten fraude in onder meer Georgia en Arizona. Nu wil hij revanche en ondanks de vele schandalen en rechtszaken zijn Amerikanen opnieuw bereid om op hem te stemmen. Iedereen kijkt naar zeven swing states: Pennsylvania, Michigan, Wisconsin, Georgia, North-Carolina, Nevada en Arizona. Daar laten de peilingen al maanden geen duidelijke winnaar zien. Omdat het gaat om getrapte verkiezingen, waarbij de kandidaat die in een staat de meeste stemmen haalt die de kiesmannen van die staat krijgt, kijkt iedereen naar deze staten. Zij stemmen op 6 januari op de nieuwe president.


Verwacht wordt dat Trump er alles aan zal doen om de verkiezingsuitslag te betwisten. In 2020 duurde het een paar dagen voordat die uitslag duidelijk was. Het tellen van de stemmen verliep op verschillende plekken rommelig. Ook deze week wordt een dergelijke rommelige situatie verwacht: met name in Pennsylvania verwacht men dat het een paar dagen duurt voordat de stemmen geteld zijn. Dit is toevallig ook de grootste swing state, met negentien kiesmannen. Vorige week stelde Trump al dat er met stemmen gesjoemeld zal worden in Pennsylvania en op een rally in die staat, waar ik bij was, deed hij het weer.


Welke scenario’s kunnen we voor de komende dagen verwachten? Allereerst kan het zo zijn dat een van de kandidaten ruim wint en dat snel duidelijk wordt wie dat dan zal zijn. Hoewel de meeste peilingen in de swing states geen duidelijke winnaar laten zien, wordt door sommige peilers een ruime overwinning voor Harris voorspeld. Zo is er Ann Zelzer, die in de afgelopen tien jaar altijd de uitslag goed voorspelde. Zij stelt dat vrouwen, ouder dan zestig, massaal op Harris zullen stemmen en dat oudere mannen het bij Trump meer zullen laten afweten. Aangezien senioren vaker stemmen dan jongeren, zou Harris dan winnen. Volgens Zelzer krijgt zij 412 van de 538 kiesmannen.


Bij een dergelijke uitslag wordt het voor Trump erg moeilijk om rechtszaken te beginnen of zijn beschuldigingen goed of geloofwaardig te onderbouwen. Indien Harris krap wint, zal hij naar de rechter stappen om de uitslag in staten aan te vechten. In dat geval kun je een juridisch steekspel verwachten dat weken duurt. De vraag is hoe rustig het dan blijft in de Amerikaanse samenleving. We hebben op 6 januari 2021 bij de bestorming van het Capitool gezien waartoe het kan leiden als Trump mensen opfokt. Hier in Washington DC worden ruiten en gevels van winkels daarom vandaag al gebarricadeerd.


Bij een krappe of ruime overwinning van Trump wordt verwacht dat de Democraten het hoofd in de schoot zullen leggen en zich naar de situatie zullen voegen. Zij spreken nooit van ‘gestolen verkiezingen’ en hebben ‘6 januari’ en de huidige beschuldigingen van Trump juist als campagnemiddel gebruikt. Wel zullen de druiven zuur zijn voor de Democraten en de mensen die niet op een van beide kandidaten hebben gestemd. Ook kunnen we bij een overwinning van Trump een duikvlucht op de markten zien. Zo wordt door topeconomen al gewaarschuwd voor zijn economische plannen.



Momenteel bevind ik me in Washington DC, waar we vanavond een bijzondere nacht verwachten. Vandaag rijden we eerst naar Philadelphia om te kijken bij stembureaus, waar we lange rijen kiezers denken tegen te komen. Vervolgens terug naar de hoofdstad om daar de verkiezingsnacht mee te maken. Net als op eerdere bijeenkomsten van de Republikeinen en Democraten zijn wij als buitenlandse journalisten geweigerd bij de uitslagenavond van Harris in Howard University. We worden structureel tegengewerkt en kunnen ons werk niet goed doen. Toch gaan wij vanavond de stad in om te zullen zien wat er gebeurt. Wij, de rest van Amerika en de wereld zetten zich schrap.




Voor Harris moeten jongeren de doorslag geven, maar gebeurt dat ook?

(2 november 2024)


Mijn inbox explodeert al weken door mailtjes van de Amerikaanse presidentskandidaten, vol zwartmakerij en verwijten van over en weer. Ook worden er rallies en mediaoptredens in aangekondigd. Op zaterdagochtend kwam het Harris-kamp met van Douglas Emhoff, de echtgenoot van Kamala Harris. Zijn mededeling: ‘My wife is a badass’. Kuch! Echt? Heeft haar campagne die slang uit the hood echt nodig? Blijkbaar denken haar spindoctors van wel, want ze zetten alles op alles om jongeren te bereiken in de hoop dat die op haar zullen stemmen.


Het is al langer bekend dat Harris meer jongeren aanspreekt dan Donald Trump. Dat blijkt uit allerlei onderzoeken, waaronder van de gerenommeerde Harvard Universiteit. Dat onderzoek laat echter ook zien dat Amerikaanse kiezers van onder de dertig overwegend op Harris willen stemmen, maar dat ze er nog lang niet zeker van zijn of zij hun stem ook zullen uitbrengen. Of ze de moeite nemen om naar het stemlokaal te gaan, dat hangt vaak van hun vrienden af. Als mijn vrienden niet stemmen, dan doe ik het ook niet, denken veel Gen Z’ers – mensen die tussen pakweg 1997 en 2012 zijn geboren. Die houding kan dinsdag leiden tot een deceptie: Harris verliest dan mogelijk omdat jongeren niet komen opdagen.


De onverschilligheid van jongeren zag ik op vrijdagavond in Milwaukee, waar de Democraten zeker 12.000 mensen hadden opgetrommeld in een Jaarbeurs-achtige hal om te komen luisteren naar populaire rappers. Het publiek was inderdaad overwegend jong. Ze kwamen langs voor hun helden: DJ Gemini Gilly, Flo Milli, GloRilla, en MC Lyte, rappers en artiesten waar ik nog nooit van had gehoord. Toegegeven, het is mijn genre niet, maar door die entertainers ging het dak er wel goed af.



Een van hen, Cardi B – een rapper met uit de kluiten gewassen heupen – vertelde in een korte toespraak waarom jonge vrouwen zoals zijzelf op Harris moeten stemmen. Het recht op abortus dat de vicepresident in de wet wil verankeren, was wederom de hoofdreden. Kort daarna wandelde Harris de bühne op om haar te omhelzen, waarna ze begon aan haar vaste toespraak die ze op alle rallies houdt. Omdat we die nu een paar keer hebben gehoord, konden we het vergelijken: in tegenstelling tot hoe we haar zagen spreken in Kalamazoo en Washington DC was ze dit keer meer in haar element. Het moest niet uit haar tenen komen en ze voelde het publiek beter aan.


Terug naar de artiesten die de Harris-campagne denkt nodig te hebben om jongeren te trekken. De staat Wisconsin is een van de zeven zogenoemde swing states – staten waarvan nog niet duidelijk is welke kandidaat de kiesmannen wint in de race naar het Witte Huis. De opkomst bepaalt in deze staat waar het naartoe zal gaan. De meeste mensen wonen in en rond de hoofdstad Milwaukee, een Democratisch bolwerk met een lange linkse traditie. Omdat de rest van de staat vrijwel agrarisch is en veel kleine stadjes bevat, bepaalt dit waterhoofd de einduitslag. Hoe meer mensen in Milwaukee komen opdagen, hoe groter de kans dat Harris deze staat kan winnen, die tien kiesmannen telt.


Gezien het feit dat uit onderzoek blijkt dat jonge mensen Harris meer zien zitten, is hun aandeel in Milwaukee en Wisconsin dus cruciaal. ‘Gen Z’ was er vrijdagavond in overvloed om te genieten van hun muzikale helden en bleven staan om te luisteren naar de vicepresident. Duidelijk werd ook dat niet alle jongeren geduld kunnen opbrengen voor politieke toespraken: al na een paar minuten liepen sommigen weg om naar huis te gaan. Ze zijn het niet gewend om naar een lange rede te luisteren, ook als die wordt gehouden door niemand Kamala Harris, die riep: ‘Ik hou van jullie, Gen Z!’


Komen er dan geen artiesten of bekende mensen naar de rallies van Donald Trump? Ja, maar die zijn in de minderheid. De meeste filmsterren en entertainers zijn links en steunen de Democraten. Het ging ooit zelfs zo ver dat artiesten als Neil Young en Brian May – nota bene een Engelsman – niet wilden dan hun muziek werd gedraaid op Trump-rallies. Opvallend genoeg wordt daar wel muziek van andere gedraaid zoals country-artiesten als Dolly Parton en Merle Haggard. Wel laat Trump zich omringen door celebraties als tv-psycholoog Dr. Phil, oud-sportman Brett Favre of ijzervreter Hulk Hogan. En dan zijn er nog zijn favoriete songs ‘YMCA’ en ‘Proud To Be An American’, allemaal gouwe ouwes. Niks geen rappers van nu dus.



Of bekende mensen dinsdag het verschil gaan maken, dat weten we niet zeker. Wel is zeker dat de geschiedenis laat zien dat Amerikaanse presidenten en presidentskandidaten zich graag omringden met celebreties. Richard Nixon deed het met Elvis Presley, en Roland Reagan nodigde bekende mensen uit op het Witte Huis. Hij en zijn vrouw Nancy waren het gewend om in Californië en in Hollywood met deze mensen om te gaan. Later omarmde Bill Clinton de band Fleetwood Mac, was Aretha Franklyn te vinden op de inauguratie van Barack Obama. Vergeet ook Lady Gaga niet, die in 2021 de show stal tijdens het inzweren van president Joe Biden. Ik ben nu al benieuwd wie er in januari op de trappen van het Capitool zal zingen. Maar eerst: verkiezingen op dinsdag.





Vuilnisruzie overschaduwt Harris en Vance

(31 oktober 2024)


Dat Washington DC een overwegend progressieve stad is waar de meeste mensen op de Democraten stemmen, is breeduit bekend. Maar minder bekend was hoeveel mensen afgelopen dinsdagavond naar de zogenoemde ‘slottoespraak’ van Kamala Harris zouden komen. Drie Nederlanders liepen aan het begin van de avond over de Mall: inschrijven in het persgedeelte was niet mogelijk, omdat buitenlandse media worden geweigerd. In dat geval ga je er op de bonnefooi naartoe, zoals ik het noem, om vervolgens bij de ingang voor pers te zien of de organisatie je alsnog wil toelaten. 


Grasvelden zoals de Mall en de Elipse in ‘DC’ zijn reusachtig, want ze zijn mede bedoeld om te worden gebruikt voor demonstraties en andere publieke bijeenkomsten. Op 21 januari 2017 was ik hier voor het laatst, tijdens de Women’s March waar circa 200.000 mensen op af kwamen. Nu was het wat minder druk, maar toch: bij de Elipse – de plek waar Harris kwam spreken – stond het rijen dik. Bij elkaar waren er ongeveer 75.000 mensen op het evenement afgekomen, waarvan er twintigduizend ‘binnen de hekken’ mochten komen. Uiteindelijk behoorden wij daar ook toe, omdat medewerkers van de Democraten ons toegangspasjes gaven. 


Eenmaal binnen stond ik op het hoekje van de perstribune, een mooie plek die een fantastisch overzicht gaf op de bühne, de mensenmassa en publiekstribunes met ‘Freedom’ erboven. Een kijkje.


Dinsdagavond moest die van Harris worden. Hier, op de plek waar Donald Trump op 6 januari 2021 zijn aanhang toespraak die vervolgens het Capitool bestormde, zei zij dat het ‘tijd is om de bladzijde om te draaien’. Ze hield een krachtige speech en kwam goed over op de grote tv-zenders, die haar rede rechtstreeks uitzonden. De insteek: wij staan voor de gewone mensen, kleine bedrijven en kwetsbaren; en onder mijn leiding zal het Amerikaanse democratische experiment voort gaan. ‘Ook al stemt u niet op mij, ik zal ook uw president zijn, en ik zal iedere dag naar u luisteren.’ 


Dinsdagavond moest die van Harris worden. Hier, op de plek waar Donald Trump op 6 januari 2021 zijn aanhang toespraak die vervolgens het Capitool bestormde, zei zij dat het ‘tijd is om de bladzijde om te draaien’. Ze hield een krachtige speech en kwam goed over op de grote tv-zenders, die haar rede rechtstreeks uitzonden. De insteek: wij staan voor de gewone mensen, kleine bedrijven en kwetsbaren; en onder mijn leiding zal het Amerikaanse democratische experiment voort gaan. ‘Ook al stemt u niet op mij, ik zal ook uw president zijn, en ik zal iedere dag naar u luisteren.’



In het publiek sprak ik met Amerikanen die willen dat het land een meer sociale richting inslaat, met meer overheidsbeleid om mensen in nood te helpen. Vrijwel iedereen heeft hier een hekel aan Trump of vindt hem een gevaar voor de democratie. Ook was de menigte zeer divers: van zwart tot wit en van oud tot jong. De sfeer was positief, want deze mensen geloven in Kamala Harris en zien in haar een soort heilige die het grootste gelijk heeft. Rond een uur of half negen was ze klaar en vervolgens ging de massa naar huis.


Er was één grote afwezige: president Joe Biden. Enigszins vreemd, want Harris sprak op een steenworp afstand van het Witte Huis en ze hadden hem toch van stal kunnen halen? Maar nee. Onder de aanhang was hier eveneens verbazing over. Kort na de bijeenkomst werd bekend dat Biden Trump-kiezers vergelijkt met ‘vuilnis’ – garbage – en daardoor sneeuwde de boodschap van zijn vicepresident onder. Het doet denken aan de foute uitspraak van Hillary Clinton dat de aanhangers van Trump een mand vol betreurenswaardige mensen noemde – a basket of deplorables. Het kostte haar uiteindelijk electoraal de kop.



Een dag later waren we opnieuw onderweg. Dit keer naar Bedford, een landelijk district in Pennsylvania, waar senator JD Vance kwam spreken op een bijeenkomst voor veteranen. Op de radio ging het alleen nog over de garbage-opmerking van Biden. Wie weet zou Vance erop ingaan. Hij is ook iemand die zich kan identificeren met veel mensen in deze staat en andere staten in de Rust Belt, waar Amerikanen wonen die het niet cadeau krijgen. In deze gebieden kreeg de economie een klap door het verdwijnen van oude industrieën zoals de staal- of kolensector. Vance groeide op in buurstaat Ohio als een ‘Hillbilly’ – zo worden de nazaten van arme Ierse, Schotse en Duitse migranten in dit gebied genoemd – en wist zich te ontworstelen uit zijn milieu door naar Yale te gaan.


Vance schreef een boek over zijn leven dat in 2016 uitkwam en een bestseller werd, waarna hij de politiek in ging en senator voor de Republikeinen werd. In eerste instantie was hij mordicus tegen Trump, maar later bekeerde hij zich tot hem, beseffend dat Trump de partij had overgenomen en hij daarom het geweer van schouder moest wisselen. Afgelopen voorjaar wees de zakenmanpoliticus de veertigjarige aan als zijn vicepresidentskandidaat, wat hem een van de jongste kandidaten voor die positie ooit maakt. Vance stond bekend als gematigd conservatief, maar kraamt nu dezelfde retoriek uit als Trump.


In een hangar op het vliegveldje van Bedford waren we getuige van een totaal ander publiek. Hier weinig tot geen diversiteit, maar vooral blanke middenstanders die niets moeten hebben van Democraten in grote stad. Naast me stond een dame die zei vooral het verleden te missen. Ik mis Reagan, dat was mijn favoriete president, zei ze. Net als Trump werd Ronald Reagan als ‘buitenstaander’ gezien. Toen hij de politiek in ging was hij jarenlang acteur geweest. De uitstraling van Reagan was nooit echt die van een politicus uit de branche zelf, maar van een oude acteur die ‘toevallig’ ook president was.


Veel mensen in dit publiek missen het Amerika van de jaren tachtig en negentig, en willen dat die tijden terugkomen. Trump-petjes overal en erg veel veteranen, een groep die het in de VS niet altijd gemakkelijk heeft: zeker veertien procent van de daklozen diende ooit in het Amerikaanse leger. Het was dan ook niet verwonderlijk dat JD Vance de bühne op kwam met ‘America First’ op de achtergrond, een protestlied uit de jaren 2000 van countryzanger Merle Haggard tegen de oorlogen in Irak in Afghanistan.




Vance en Tulsi Gabbard, nog iemand die switchte maar dan van de Democraten naar de Republikeinen, kregen ingestudeerde vragen van veteranen over problemen in hun groep, zoals armoede, werkloosheid en woningnood. ‘Wij gaan ervoor zorgen dat nieuwe huizen eerst naar Amerikanen gaan,’ aldus Vance, erop doelend dat asielzoekers of illegalen daar niet meteen voor in aanmerking zullen komen. Hij deed beloftes en ging ook in op een vraag over het buitenlandbeleid van Trump. ‘Wij gaan diplomatie eerst laten werken.’


Vance ging niet direct in op Oekraïne en het feit dat het land zich verdedigd om niet alsnog onder de voet te worden gelopen door Poetins Rusland. Ook zei hij niet wat Trump gaat doen om het getroffen Oost-Europese land te helpen en of hij het beleid van Biden, waarbij veel wapens en financiële steun naar Oekraïne gaan, zal voortzetten. De uitspraak van Trump, dat hij de oorlog tussen beide landen op de eerste dag van zijn presidentschap zal beëindigen door een ‘deal’ te smeden tussen Poetin en Zelensky, werd genegeerd.



Mij viel Vance ‘alles mee’ in zijn presentatie. Hij maakte makkelijk contact met de hier verzamelde burgers, kan ingewikkelde informatie eenvoudig communiceren en gebruikt humor. Je kan merken dat hij als ‘gematigd’ bekendstond, maar in de kern telt dat nu niet: ook Vance heeft zich geschikt in het Trumpisme en draagt dat uit. Echter, waar Trump om zijn bijzondere gedrag en heftige uitspraken opzien baart, is Vance kalmer en veel meer erudiet. Op het monent van de ‘town hall’ in Bedford, was de oud-president in Wisconsin, waar hij met een hesje aan plaatsnam in een vuilniswagen om te zeggen dat Biden er naast zit. Hij hield het hesje aan tijdens een rally die erop volgde.


In de media ging het woensdag alleen nog maar over de ‘vuilnisruzie’ en zo raken inhoudelijk interessante bijdragen van zowel Vance als Harris overschaduwd door acties van hun oude ‘bazen’. Het is wachten op een nieuw incident.





Trump in megakerk, maar blijft vaag over God

(29 oktober 2024)


‘We houden van u, Jezus, en we houden van ons land. En we danken u dat u een man heeft grootgebracht, Donald J. Trump, die strijder is voor het woord van God en voor de wijsheid die van Hem tot ons komt. Dank u voor het beschermen van hem,’ zegt prediker Jack Graham terwijl hij zijn hand op de schouder van Donald Trump houdt. Met hem doen nog een stuk of vijftien anderen dat. Iedereen heeft zijn ogen dicht. ‘We bidden dat u hem weer opheft als onze president, dat u hem kracht, wijsheid en vrolijkheid in die reis meegeeft.’


Ik was maandag getuige van een politieke christelijke bijeenkomst in Worship With Wonders Church, een megakerk in Powder Springs, Georgia. Hier was de oud-president te gast om zijn band met de evangelicals te bevestigen en verstevigen. Net als zijn tegenstander Harris heeft hij alle stemmen nodig de swing states, en Georgia is er daar een van. De aanhang van de National Faith Advisory Board – NFAB, een conservatieve, evangelische lobbygroep – was hier neergestreken en vond elkaar. 



Het ging hier dus niet om een rally van de Republikeinen, maar een religieuze bijeenkomst waar Trump te gast was om zichzelf te promoten. Het urenlange programma voorafgaand aan zijn komst was uitgebreid: predikers werden afgewisseld door muziek en opiniemakers uit binnen- en buitenland – een Engels dominee maande alle aanwezigen hun geloof uit te blijven dragen om te voorkomen dat de islam het roer overneemt, zoals volgens hem in Groot-Brittannië het geval is. Allen hadden het over God, Jezus, Amerika en Trump.


Wat opviel: deze mensen zijn er heilig van overtuigd dat het land onder leiding van de Democraten naar de verdoemenis gaat. Hun angst om later te branden in de hel en hun vrees voor ‘het beest’ – de duivel – zijn groot. Zo werd geregeld herhaald dat de duivel bezig is om Amerika te gronde te richten en dat hij zijn werk onder een presidentschap van Harris zal afmaken. Deze christenen zijn bang om dan een kopje kleiner te worden gemaakt. Mogelijk redeneren zij zo, omdat ze weten wat zij met andersdenkenden zouden doen als zij zelf alle macht in handen zouden hebben.


De evangelische christenen, je vindt ze ook in onze bijbelgordel, hebben politiek gezien een sterke mening over ethische kwesties. Ze zien abortus als ‘moord’ en willen dat dit verboden wordt. Ook komen ze op voor de godsdienstvrijheid, die volgens hen onder druk zou staan. Verder willen ze traditionele familiewaarden promoten: door ‘LHBTQI+’ gaat een dikke streep. Mijn roze collega Chris Aalberts was erbij en hij sloeg alles gade. Vooraf maakten we een grap dat hij in brand zou vliegen zodra hij een voet in de kerk had gezet, maar dat gebeurde gelukkig niet. Chris mocht blijven leven.


De NFAB komt op voor die evangelische waarden en heeft aan Trump een bondgenoot. Hun achterban was in 2016 achterdochtig over de zakenmanpoliticus, die toen voor het eerst meedeed aan de presidentsverkiezingen. Trump staat niet bepaald bekend om zijn christelijke waarden – hij pleegde overspel bij zijn eerste vrouw Ivana – of kennis van de Bijbel en het christendom. Om de kiezersgroep voor zich te winnen verkoos hij de evangelische senator Mike Pence als vicepresidentskandidaat, waarmee evangelicals voor het eerst iemand uit hun midden in het Witte Huis zouden krijgen.


De formule met Pence werkte en evangelische christenen gaven het duo in 2016 hun stem. Hierna smeedde president Trump een band met de NFAB. Mede dankzij deze organisatie benoemde hij conservatieve rechters in het Hooggerechtshof, waardoor de uitspraak Roe v. Wade – die abortus in de VS regelde – in 2022 werd teruggedraaid. Met Pence liep het overigens slecht af: tijdens de bestorming van het Capitool, op 6 januari 2021, weigerde hij het democratische proces te frustreren, waarna Trump hem in de ban deed. Ook de NFAB trok zijn handen van hem af.


Terug naar de megakerk in Powder Springs. Pas aan het einde van de middag kwam Trump het podium opgezet, een apotheose waarbij het dak van de kerk eraf ging. Hij werd ‘geïnterviewd’ door voorvrouw Paula White, die van hem wilde weten wat God voor hem betekent. Hij kwam aanzetten met een verhaal over zijn ouders, die naar de kerk gingen en die hem meenamen. Hij moest naar zondagschool op zaterdag, en grapte dat het een plicht voor hem was. Wel had hij goede herinneringen aan de dominee en de Presbytarian Chruch, waar hij nog steeds lid van is.


Trump bleef verder vooral erg vaag over hoe zijn relatie met het opperwezen eruit ziet. Ook vertelde hij niet wat hij nu doet met het christendom en wat Jezus met hem doet. Hij bleef vaag en algauw gingen de ingestudeerde vragen – onze fotograaf stond voor het podium en kon de vragen en antwoorden op bordjes zien – van White en andere kopstukken van de beweging over Israël en het buitenlandse beleid van Trump.


Hoe dan ook bleef Trump spreken, ‘met de rem erop’ en zonder nieuwswaardige dingen te zeggen. Maar bij deze mensen kan Trump geen fout doen. Allemaal willen ze dat hij de verkiezingen wint. Het geheel eindigde met de handoplegging en het gebed voor Trump, een ritueel dat in de Amerikaanse politiek niet ongewoon is. Het lied ‘My America’ van de evangelische popzanger Danny Gokey roerde de oud-president (78) vervolgens zeer, waarna hij de megakerk verliet voor een eigen rally in Atlanta. In een vol basketbalstadion was het als vanouds alle remmen los.





Bij Kamala in Kalamazoo

(27 oktober 2024)

‘Ik weet wat jullie willen horen: Kamalazoo, Kamalazoo!’ grapte vicepresident Kamala Harris op een rally in Kalamazoo. Deze middelgrote stad in de staat Michigan is een plek waar de Democraten traditioneel veel stemmen halen. Ik was er nog nooit geweest, maar onderweg in de auto gingen er al grappen over rond: Kalamazoo is Kamala Zoo, welke beesten komen we straks dan tegen? 


Het bijwonen van een grote campagnebijeenkomst als deze is in Amerika altijd een hele operatie. Niet alleen vanwege het veiligheidsaspect – alle tassen, elektronica en gegevens van iedereen die naar binnen wil, worden gecontroleerd – maar ook omdat qua planning weinig aan het toeval kan worden overgelaten. De kandidaat werkt meestal meerdere rallies op een dag af, vaak in verschillende staten. In dit land zijn de afstanden niet zo gemakkelijk overbrugbaar als in Nederland, dus alleen daarom al moet alles goed verlopen. 

We waren te gast in een overdekt ijshockeystadion aan de rand van Kalamazoo, waar duizenden mensen naar binnen gingen. Een ding geldt voor dit soort bijeenkomsten: kom op tijd! Uren wachten is daarna het devies. En dat deden wij dan ook. De spanning wordt in de zaal langzaam opgebouwd totdat de hoofdgasten op de bühne komen om te spreken: naast Harris was dat Michelle Obama.


De voormalige presidentsvrouw is nog steeds populair onder het publiek. Ze valt te scharen in het rijtje van geliefde first ladies als Betty Ford, Rosalyn Carter, Nancy Reagan en Barbara Bush; allen partners van presidenten die hun stempel op de Amerikaanse samenleving wisten te drukken met hun inhoud en projecten. Anderen zoals Hillary Clinton, vanwege de wijze waarop ze in 1993 en 1994 het gezondheidsstelsel wilde hervormen, of Melania Trump, zijn minder geliefd.



De publiekslieveling Michelle Obama werd vandaag voor het eerst op een grote rally ingezet. Bekend is dat veel vrouwen haar als een rolmodel zien. Haar boodschap: als Trump weer aan de macht komt, is het definitief gedaan met de abortusrechten van vrouwen. Maar als Harris president wordt, zal ze een wet ondertekenen die het recht op abortus mogelijk maakt. In de VS is het recht op abortus niet geregeld. Een uitspraak in de zaak Roe vs. Wade van het Hooggerechtshof bepaalde jarenlang dat staten geen regels tegen abortus mochten opleggen, omdat burgers het recht hebben op privacy. Die uitspraak werd in 2022 door hetzelfde Hooggerechtshof tenietgedaan, waardoor abortus in veertien staten nu verboden is.



Mevrouw Obama is een goede spreker, zo kon ik zelf ervaren van ongeveer veertig meter afstand. Ze bracht de zaal in vervoering, waarna het de beurt was aan Harris om te spreken. Haar toespraak duurde veel korter en werd vaak onderbroken door juichende aanhangers. In het echt komt de vicepresident veel beter over dan op televisie, zo blijkt. Mogelijk komt dat door de energie die je in zo’n ijshockeyhal wel voelt en die er thuis op de bank, kijkend naar de televisie, niet direct is.


Wat opvalt? Harris heeft humor en veel charme, maar haar verhaal gaat vooral over Donald Trump en wat er allemaal op het spel staat als hij aan de macht komt. Bekend is dat zij in de cruciale ‘swing states’ onbesliste kiezers moet overtuigen op haar te stemmen. Dat zijn vaak mensen die open staan voor beide kandidaten of ernstig twijfelen omdat ze haar niet goed kennen – Harris is pas in de zomer bij het grote publiek bekend geworden en dat lijkt te laat te zijn. Het werkt in mijn optiek niet goed door het voortdurend over je tegenstander te hebben, waardoor je eigen verhaal over het oplossen van problemen en je toekomstvisie voor het land enigszins ondersneeuwen in de boodschap.


In de staat Michigan is op zaterdag begonnen met ‘early voting’ – de mogelijkheid om alvast te stemmen in plaats van op 5 november, de verkiezingsdag – en daar werd dan ook de hele rally op ingezet. Mensen moeten van de bank af komen en nu al gaan stemmen. En het wordt spannend, want in 2016 en in 2020 werd de einduitslag in deze staat op enkele tienduizenden stemmen verschil beslist. Belangrijk: circa vijf miljoen mensen brachten hun stem uit en de peilingen wezen geen duidelijke winnaar aan.


Ook dit jaar is Michigan een strijdstaat, waar Democraten en Republikeinen er alles aan doen om mensen aan hun kant te krijgen. Je merkt het meteen als je de grens met buurstaat Indiana overgaat: langs de snelweg hangen spandoeken en zijn grote reclameborden te zien met boodschappen van beide kampen. Wie genoeg onbesliste of onverschillige kiezers aan zijn kant weet te krijgen, wint de vijftien kiesmannen van deze staat die op 6 januari de president getrapt zullen kiezen.


De rally met Harris trok veel media, zowel uit binnen- als buitenland, en gaat online viraal. De vraag is of het genoeg zal zijn. Vertrouwen de Amerikanen in swing states hun stem toe aan deze charmante, intelligente dame of willen ze terug naar de tijd van Trump, toen het in de ogen van velen economisch veel beter zou zijn gegaan. Zijn turbulente en onvoorspelbare regeerstijl worden vaak vergeten, en Harris is bij veel mensen inhoudelijk gezien nog te onbekend. Zij heeft nog tien dagen om het tij te keren. Als de rally van zaterdag in Kalamazoo straks bepalend blijkt te zijn geweest, krijgt die stad vast een nieuwe bijnaam: Kamalazoo.




Geweigerd

(25 oktober 2024)


Het is nooit leuk om afgewezen te worden en als het gebeurt, heb je het vaak niet zien aankomen. Zo waren wij gisteravond laat onderdeel van een kleine deceptie: het campagneteam van Donald Trump wees ons alle drie af voor het persvak op een rally met de presidentskandidaat in Novi, Michigan. Een journalistieke tegenvaller op de tweede dag van onze reis langs de campaign trail in de Verenigde Staten. 


Samen met collega’s Chris Aalberts en Ramon van Flymen reis ik tot 5 november door de cruciale swing states. We schrijven verhalen, maken foto’s en nemen onderweg een podcast op – abonneer je hier. Om ons werk ter plekke mogelijk te maken, hebben we ons aangemeld bij beide campagneteams: zowel bij Harris als Trump staan wij nu op de perslijst. Alleen Chris is niet toegelaten tot de perslijst van die laatste. Waarom, dat is ons nog steeds een groot raadsel.

Hoe dan ook laten wij ons niet uit het veld slaan. De eerste dag in New York was bedoeld om te acclimatiseren. In deze stad leven de verkiezingen niet. Er hangen geen affiches en er zijn geen reclames. De staat New York is namelijk een ‘solide blauwe staat’, wat betekent dat de Democraten hier met gemak zullen winnen. Iedere staat telt een aantal kiesmannen die samen op 6 januari de president getrapt kiezen. Wie in een staat meer dan vijftig procent van de stemmen behaalt, ‘wint’ de staat en krijgt alle kiesmannen van die staat. 


In de meeste staten is duidelijk wie er gaat winnen, maar in een zevental staten is het nog onbeslist. Daarom wordt in deze ‘swing states’ hard campagne gevoerd en reizen wij daar naartoe. In New York heb ik gesproken met kiezers. De meesten willen op Kamala Harris stemmen, maar zeggen niet goed te weten waar zij voor staat en wie zij precies is. Dit speelt volgens onderzoekers in het hele land parten en kan haar mogelijk de overwinning kosten. Omdat de marges zo klein zijn, moeten kiezers echt overtuigd worden te stemmen. Dat lukt alleen met een duidelijk profiel en verhaal. Trump is daarin meer geslaagd dan Harris.


New York heeft fantastische boekwinkels. Voor mij als schrijver is een boekenzaak net als een snoepwinkel: als ik naar binnen ga, kom ik nooit met lege handen naar buiten. Ik besloot om naar The Strand te gaan, de grootste boekhandel van de stad. De tafel met non-fictie boeken bevatte interessante titels, onder meer over Hillary Clinton en de nieuwe opperrechter Kenjiri Jackson. Ik was echter op zoek naar de memoires van Melania Trump.


Nergens in The Strand kon ik het boek vinden. Dan maar naar de informatiebalie, waar een medewerkster zei dat het Melania-boek pas net uit was en daarom nog niet in de winkel lag. Vreemd. Begin deze maand ging het werk namelijk al in de verkoop. Ik besloot het bij Barnes & Noble opnieuw te proberen, een andere grote boekwinkel. Daar lag het boek. Op een stapeltje, tussen de andere titels en vrijwel onaangeroerd. Op de zwarte kaft was een sticker geplakt: nu met vijf dollar korting. Ik besloot het te kopen en telde even later 38 dollar neer. De kassière keek me wantrouwend aan.


Ben ik een liefhebber van Melania Trump? Nee. Als onderzoeker probeer ik te achterhalen wat er omgaat in de wereld van zo’n persoon en daarom schaf ik haar boek aan. Tot nu toe is ze vrij onzichtbaar in de campagne; waarover later mogelijk meer. Trump doet het echter niet alleen: zijn oudste zoon Donald jr., schoondochter Kimberley Guilfoyle – die schreeuwerige dame van ‘the best is yet to come’ uit 2020 – en zijn ‘vriend’ Elon Musk helpen mee door op rallies te spreken.



Vanochtend vlogen we van New York naar Chicago, nog zo’n stad in een staat die overduidelijk blauw is, de kleur van de Democraten. We hebben onze huurauto – een zevenpersoons SUV alias ‘het monster’ alias Bubba – inmiddels opgehaald en gaan morgen het land in. Eerst nog even een podcast opnemen. In onze rubriek ‘Bellen met het thuisfront’ is auteur Jan Kuitenbrouwer te gast, die voor deze website al twee maanden de verkiezingen volgt. Zaterdag zijn we te gast bij Kamala Harris en Michelle Obama die in swing state Michigan zullen spreken. Plaats: Kalamazoo. Daarvoor zijn we (nog) niet geweigerd.




Terug van weggeweest

(24 oktober 2024)


De VS is een land dat mij altijd heeft gefascineerd. Als kind van de jaren tachtig en negentig groeide ik vrijwel dagelijks met invloeden uit de VS op. Veel generatiegenoten kunnen daarover meepraten. Amerika sprak tot de verbeelding, zowel op cultureel, politiek als commercieel gebied. Veel mensen van mijn leeftijd weten soms meer van de VS dan van bepaalde Europese landen en dat komt onder andere door de invloed ervan.


In de eerste periode van mijn studietijd – begin jaren 2000 – voelde ik echter iets paradoxaals: enerzijds was ik met de Verenigde Staten ‘opgegroeid’ en bezat ik veel kennis over en interesse in het land, maar anderzijds was ik er nog nooit zelf geweest. Ik besloot daarom om het plaatje compleet te maken en in 2005 stapte ik als 24-jarige in het vliegtuig naar New York voor een grote rondreis van een kleine drie weken.


Tijdens die trip viel er van alles op zijn plek. Het kwam erop neer dat het Amerika van film, televisie en muziek niet hetzelfde is als wat je hier in het dagelijkse leven aantreft. Ergens ben je jezelf daarvan bewust, maar het was toch goed om eens met de neus op de feiten te worden gedrukt. Het New York uit Michael Jackson’s clip Smooth Criminal – voor mij een nostalgische videoclip – rijmt niet met de echte stad, om maar eens een voorbeeld te noemen.



Na mijn eerste reis naar de VS liet het land mij niet los: ik studeerde af in transatlantische betrekkingen en ben er nog zeker zeven keer geweest. Een paar keer was ik er om te werken. In 2012 was ik erbij toen Barack Obama zijn tweede termijn zeker stelde. Met onder andere fotograaf Freek van den Bergh bezocht ik ‘rallies’ in Florida en ook was ik erbij toen Obama zijn overwinningsrede hield in Chicago.


In 2017 was ik in Washington aanwezig toen Donald Trump werd ingezworen tot 45ste president. Ik zat ongeveer driehonderd meter van hem af. Aan de voet van het Capitool hoorde ik zijn toespraak ‘American Carnage’, het gaf een onheilspellend gevoel. Een dag later waren fotograaf Alexander Schippers en ik getuige van de Woman’s March, een van de grootste demonstraties uit de geschiedenis van het land waar meer dan een miljoen voornamelijk vrouwen op afkwamen. Dat gaf weer veel positieve energie.


Sinds mijn bezoek van januari 2017 ben ik echter niet meer in de VS geweest. Ik hield me met andere buitenlandse zaken bezig en maakte voornamelijk verhalen in Europa. Nu is het echter weer tijd om naar Amerika te gaan. Woensdag ben ik op JFK in New York geland. Lopend door de stad zag ik veel versierde voorgevels en tuintjes in verband met Halloween, het griezelfeest dat volgende week weer gevierd word. Morgen vlieg ik met collega’s Chris Aalberts en Ramon van Flymen door naar Chicago, waar het avontuur begint: per SUV gaan we de swing states af op zoek naar verhalen.


Tijdens deze werkreis geldt voor mij: in hoeverre is Amerika sinds mijn laatste bezoek, een kleine acht jaar geleden, veranderd? En zo ja, wat maakt het nu zo anders? De VS is een negatieve polarisatieweg ingeslagen, maar wat merken we daar hier echt van? Tegelijkertijd kijk ik uit naar wat we ‘on the road’ zullen meemaken. Met Aalberts maak ik daarom een podcast die we ter plekke opnemen. Die kunt u de komende weken op deze pagina beluisteren. Voor nu geldt: het is mooi om terug te zijn van weggeweest.






0 weergaven0 opmerkingen

Recente blogposts

Alles weergeven

Comments


bottom of page