'Ons kleine paradijs' - koningin Margrethe II en nationalisme

Hoewel de Deense koningin officieel neutraal is en boven alle partijen staat, blijkt uit een analyse van haar toespraken dat zij haar mening wel laat doorschemeren.

‘Nu is het oude jaar bijna voorbij. Wanneer de klokken van het gemeentehuis luiden, is het oude jaar afgelopen en leven we in een nieuw jaar, wat zal het brengen?’ Een dergelijke openingszin gebruikt de Deense koningin Margrethe II vrijwel ieder jaar op 31 december tijdens haar oudejaarstoespraak, die live uitgezonden wordt en massaal door het Deense publiek bekeken wordt. Het is het best bekeken tv-programma van het jaar. De rede vormt het jaarlijkse inhoudelijke hoogtepunt voor de koningin. Mettertijd – Margrethe werd in 1972 koningin toen ze 32 jaar oud was en is nu 79 – hebben de Denen haar bejaard zien worden, maar die ene toespraak op de laatste dag van het jaar blijft onveranderd. Van een autocue is bijvoorbeeld nooit sprake geweest: de vorstin leest alles vanaf het papier voor.

Hoewel de Deense koningin officieel neutraal is en boven alle partijen staat, blijkt uit een analyse van haar toespraken dat zij haar mening wel laat doorschemeren. ‘De Deense premier leest haar tekst vooraf. Hij geeft advies en legt haar normaal gesproken weinig restricties op,’ legt publicist en schrijver Erik Meier Carlsen uit. Hij werkte jarenlang als parlementair verslaggever en schreef boeken over het Deense rechts-nationalisme. Met de jaren heeft hij de invloed van die beweging op de Deense maatschappij zien toenemen. Ook volgt hij de speeches van Margrethe goed. ‘De koningin is een oprecht persoon. Ze houdt ons Denen tijdens de toespraken graag een spiegel voor en de meeste mensen vinden haar boodschap erg interessant.’

We gaan terug naar de oudjaaravond van 1984, wanneer Margrethe II een speech geeft die deels in het teken staat van migratie. Dan tikt de koningin haar onderdanen op de vingers. Ze stelt dat Denemarken een veilige haven is voor veel vluchtelingen en dat Denen gastvrij moeten zijn tegenover nieuwkomers. ‘Wij zijn er waarschijnlijk ook een beetje trots op dat ze ons kleine paradijs hebben verkozen, maar als we hen zien staan rommelen met onze levensstijl en onze taal, is het snel gedaan met de gastvrijheid en ontstaat er aan beide zijden teleurstelling.’ Denen moeten ook vriendelijk zijn tegen gastarbeiders, die het door de mindere economische jaren moeilijker hebben dan voorheen, vindt Margrethe. ‘Dan komen we met onze “Deense humor” en kleine, domme opmerkingen. Zo benaderen we hen met kilte, en zijn intimidatie en ruwere methoden daar.’

Samen met Meier Carlsen bekijk ik de toespraak op YouTube. De schrijver, die overtuigd boeddhist is, nipt wat aan zijn groene thee en geeft commentaar op de beelden: ‘Er was toen weerstand vanuit de werkende klasse tegen de gastarbeiders. Vakbonden zagen hen als oneerlijke concurrenten op de Deense arbeidsmarkt. Ook had je in die tijd Mogens Glistrup, een ultra-libertaire belastingontduiker die later met zijn Vooruitgangspartij tegen de Mohammedanen pleitte.’. In 1983 veranderde de situatie omdat er een nieuwe migratiewet werd aangenomen die het voor migranten eenvoudiger maakte om naar Denemarken te komen. ‘Ons land werd een magneet voor nieuwkomers. Het leverde sociale spanningen op en koningin Margrethe heeft de Denen daar in haar toespraak van 1984 op gewezen.’ Er zat een rechtse regering die support kreeg van de Radikale Venstre, de zusterpartij van D66. ‘De toenmalige premier Poul Schlüter was erg ruimdenkend over het toelaten van asielzoekers en migranten. Er werd niet gesproken over integratieproblemen, onder andere omdat de steun van Radikale Venstre nodig was.’

Koningin Margrethe heeft een toespraak gehouden die lag in de tijdsgeest van toen, meent Meier Carlsen. ‘Ik denk echter niet dat het ingegeven was door de regering, maar dat het haar eigen mening was. Er waren veel spanningen rond nieuwkomers en de koningin had daar toen haar eigen gedachten over. Toenmalig premier Schlüter moet het wel hebben goedgekeurd.’ Meier Carlsen benadrukt dat de koningin geen multiculturalist was en is. ‘Ze is hoger opgeleid en is archeologe, maar staat ook sterk voor de Deense identiteit, taal en geschiedenis. In die zin is de koningin juist behoudend.’

Na de jaren negentig kwam er een politieke ommekeer in Denemarken. In 2001 won de rechts-liberale partij Venstre de parlementsverkiezingen. De andere grote winnaar was de nationalistische Deense Volkspartij van Pia Kjærsgaard, die rechtse minderheidsregeringen ging steunen in ruil voor een veel strenger immigratie en integratiebeleid. Met de jaren veranderde zo ook het klimaat en de consensus in Denemarken over dit thema, waardoor de toon van koningin Margrethe mee veranderde, onderkent Meier Carlsen.

De oudejaarstoespraak van 2016 ging over immigratie. ‘De vluchtelingen moeten begrijpen waar ze zijn gekomen: naar een land waar niet alleen het klimaat heel anders is, maar waar de manier van leven en gewoonten anders zijn en een land dat een lange geschiedenis met diepe wortels heeft,’ houdt de koningin migranten voor. Integreren vergt ‘een goede wil en open geest’. Allochtonen die al in Denemarken wonen moeten zich niet afkeren van de Deense maatschappij. ‘Het is erg belangrijk om deel uit te maken van de Deense gemeenschap. Het is niet iets dat je kunt eisen, maar het is iets dat bijna onmerkbaar na verloop van tijd komt.’

Sinds 2015 heeft Denemarken een rechtse minderheidsregering met steun van de Deense Volkspartij. ‘Wat ze in deze toespraak zei was haar eigen mening en die is goedgekeurd door de rechts-liberale premier, die de tekst vooraf gelezen heeft, concludeert Meier Carlsen. ‘Dit is een soort nationalisme met een vriendelijk gezicht, maar je kunt zeggen dat het wel degelijk een sterk nationalistische boodschap is. Politici van de Deense Volkspartij moeten erg blij zijn geweest met deze oudejaarstoespraak.’

Eerder heeft Margrethe II verklaard nooit te zullen aftreden. Zoals de Scandinavische traditie gebied wil ze koningin blijven totdat ze sterft. ‘Ik ben ervan overtuigd dat ze zal blijven doorgaan met haar toespraken tot het niet langer kan,’ zegt Meier Carlsen. De Deense koningin heeft artrose en moet zitten tijdens bijeenkomsten waar ze moet staan. Hij vergelijkt haar met paus Johannes Paulus II, die ondanks zijn zwakker wordende gezondheid publieke optredens bleef geven. ‘Dat heeft iets moois in zich. Het is de wil om je eigen lichamelijke achteruitgang te laten zien aan het publiek. De mensen zagen de paus sterven. Onze koningin is net als hij niet bang om zich kwetsbaar op te stellen. Het kan nog bijzondere momenten opleveren.’