Regeringsformaties vergeleken (Knack)

De Belgische en Nederlandse politiek hebben één grote overeenkomst: we blinken uit in lange en ingewikkelde regeringsformaties. Waar in België de koning procesbegeleider is, is die in Nederland afwezig en moeten de politici het geheel zelf doen. Dat leverde in de laatste formaties problemen op. Vanuit Amsterdam vraagt Kemal Rijken vraagt zich af of Nederland het Belgische voorbeeld niet beter kan volgen.

De uitslag van de Nederlandse parlementsverkiezingen van 29 oktober is interessant maar ingewikkeld. Twee regeringscoalities zijn mogelijk: ‘door het midden’ (D66, VVD en CDA met GroenLinks-PvdA) en ‘over rechts’ (D66, VVD en CDA met het rechts-nationalistische JA21 en boerenpartij BBB). Het is nu al trekken en duwen. Zo wil de rechts-liberale VVD niet regeren met de groenen en sociaaldemocraten. Geert Wilders en zijn PVV worden door onbetrouwbaarheid en amateurisme in de vorige regering sowieso door vrijwel iedereen uitgesloten.

Na een ‘afkoeldag’ – de dag na de verkiezingen doen de Haagse politici even niets – zou er een verkenner moeten zijn aangesteld, maar dat liet even op zich wachten omdat niet duidelijk was wie de grootste partij zou worden: de PVV of D66? Die laatste trok aan het langste eind en woensdag werd D66-prominent Wouter Koolmees als verkenner aangesteld. De vriendelijke technocraat was al eens minister in een van de kabinetten van Mark Rutte en is thans opperhoofd van onze spoorwegen. Hij presenteerde zich gisteren aan de pers, zoals te zien is in de video hieronder.

Let wel: Nederlandse journalisten stellen veelal praktische vragen.

De komende 1,5 week mag Koolmees in Den Haag uitzoeken welke beoogde coalitie het meest haalbaar is, waarna een informateur aan de slag gaat. Op papier is er weinig aan de hand, maar in de praktijk kunnen formaties ontsporen. Zo was er in 2023 de PVV-verkenner Gom van Strien. Nog voordat hij aan de slag ging, trok hij zich terug, omdat eerder aangifte tegen hem was gedaan wegens oplichting en omkoping. En in 2021 liep de formatie grote problemen op wegens de notitie ‘functie elders’ rond de – toen nog – populaire en eigenzinnige CDA-politicus Pieter Omtzigt.

In België is het koning Filip die optreedt als procesbegeleider. Na de verkiezingsdag ontvangt hij alle partijvoorzitters en volgt een verkennende fase, waarna informateurs aan de slag gaan. De vorst ‘overziet’, maar stuurt niet. Wel kan hij duwen of motiveren als het moeilijk wordt, zoals koning Albert II in 2011 deed in zijn jaarlijkse 21 juli-toespraak door te waarschuwen.

Ook zijn er in België in de verschillende formaties al heel wat functies in het leven geroepen, met soms een bijzondere titels: naast de preformateur en de formateur, is er de afgelopen jaren ook al sprake geweest van: een bemiddelaar, een verkenner, een verzoener, een begeleider, een verduidelijker, een opdrachthouder en een ontmijner. Belgische regeringsformaties staan onder procesbegeleiding van koning Filip. Hij neemt een neutrale positie in en staat in tegenstelling tot zijn laatste twee voorgangers zelfs open voor het Vlaams Belang. Het kabinet van de koning, dat onder leiding staat van Vincent Houssiau, vormt diens ogen en oren in de politiek, zodat tijdens formaties goed kan worden geschakeld omdat de verhoudingen tussen politici bekend zijn. In zeker zin kan je stellen dat het het Paleis vertrouwen geniet, wat zich uitwijst tijdens formaties en politieke crisissen, zoals deze week rond de begrotingscrisis van Arizona. Verder is de Belgische politiek met zijn communautaire twisten te ingewikkeld om in formatieperiodes geheel aan de politici zelf over te laten. In die zin heeft de monarchie in België een extra functie.

Hoe anders is het in Nederland, waar de koning uit het formatieproces is gehaald. Dat gebeurde na de formatie van 2010, waar het de politici duidelijk werd dat koningin Beatrix aanstuurde op een progressief kabinet zonder de rechts-radicale PVV. Ze had haar vriend en vertrouweling, oud-premier Ruud Lubbers, het veld in gestuurd om dit voor elkaar te krijgen, maar die kwam op een rechts minderheidskabinet met parlementaire steun van de PVV uit: het eerste kabinet van Mark Rutte. In het politieke debat vond Wilders vooral D66 tegenover zich. Over weinig zaken zijn beide partijen het eens, maar een daarvan is de rol van de koningin tijdens de kabinetsformaties. D66-Kamerlid Boris van der Ham onderzocht of het een optie was haar als procesbegeleider uit de formatie te halen. Nergens in de wet stond dat de monarch een rol moet spelen in het vormen van regeringen. Van der Ham stelde daarom voor het parlementaire reglement van orde te wijzigen zodat de koning(in) niet langer onderdeel is van de formatie. Zijn voorstel haalde het met steun van de andere progressieve partijen én Wilders’ PVV, die wrok zou koesteren vanwege het ‘sturen’ van Beatrix na de laatste verkiezingen. In 2012 knutselen de politici zelf een regering in elkaar. Destijds ging het goed en ook in 2017 verliep het zonder grote problemen.

Toen de problemen in 2021 en 2023 wel ontstonden, werd plots geroepen om terugkeer van de koning in de formatie.

In de komende tijd moeten we in Den Haag bezien hoe de formatie verloopt. Er lijkt vertrouwen te zijn in verkenner Koolmees, die in 2022 in Rotterdam als formateur een coalitie van uitersten op de been bracht. In de tweede stad van het land regeren thans het zeer rechtse Leefbaar Rotterdam en het zeer linkse DENK samen met de liberale partijen VVD en D66. Een dergelijke rechtse combinatie is dit keer op landelijk niveau eveneens mogelijk, zij het met andere spelers. De algehele procesbegeleiding is in handen van Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV), maar hij heeft daar nog geen ervaring in. Mocht de formatie wederom ontsporen of moeilijk verlopen, dan zal de roep om terugkeer van de koning luider worden, met name vanuit de christelijke partijen. Ook andere rechtse partijen, zoals de VVD, staan ervoor open. Echter, zolang Geert Wilders ‘groot’ blijft in de Tweede Kamer, zal onze koning op zijn beurt moeten wachten. De PVV heeft samen met de linkse en progressieve partijen een meerderheid om zijn terugkeer in de formatie te blokkeren.

Bij wijze van experiment zou het goed zijn om de koning het een keer te laten proberen. Wie weet ontstaat er dan een situatie zoals in België. In tegenstelling tot zijn moeder heet koning Willem-Alexander a-politiek te zijn. Wel blijft hij op de hoogte en tekent hij alle wetten, maar verder gaat hij niet.

Door hem ‘een rondje te laten draaien’ kunnen we ontdekken wat beter werkt: de huidige Nederlandse of de Belgische methode?

Kemal Rijken is een Nederlands schrijver, politicoloog, historicus en België-kenner. In oktober verscheen zijn jongste boek Verbind en heers – hoe Nederland kan ontsnappen aan polarisatie.

Dit stuk verscheen op 7 november 2025 op de site van Knack.