Eén land, twee systemen. Het was zo’n mooie leus die werd gebezigd toen Hong Kong in 1997 door Groot-Brittannië werd overgedragen aan communistisch China. Destijds was de overdracht een gebeurtenis van wereldniveau. Als zestienjarige keek ik naar de live-uitzending en zag ik het neerstrijken van de Britse en hijsen van de Chinese vlag. De ceremonie, waar in de media dagenlang over was gespeculeerd, was een beetje potsierlijk. Omdat die plaatsvond in een windstille hal had de organisatie vlaggenmasten gemaakt met gaatjes waar lucht doorheen blies. Zo wapperden de vlaggen alsnog.
Onder de aanwezigen in Hong Kong was de Britse oud-premier Margaret Thatcher. In de jaren tachtig had zij zich laten intimideren door de toenmalige Chinese leider Deng Xiaoping (bekend van: ‘Het maakt niets uit of de kat wit is of zwart. Zolang ze muizen vangt is het een goede kat.’). Hij dreigde de Britse kroonkolonie door het Chinese Volksbevrijdingsleger onder de voet te laten lopen als Thatcher het gebied niet voor 1 juli 1997 zou teruggeven. De Britten waren daartoe verplicht. Ze hadden ooit een 99-jarig contract met China afgesloten dat op die datum zou aflopen. Thatcher kon dus weinig anders dan het hoofd te buigen voor Deng. Bovendien was Hong Kong haar geen oorlog waard.
Wel wist de IJzeren Dame een verdrag af te sluiten waarin Deng beloofde om de rechten en vrijheden van Hong Kong te garanderen. Dit gebeurde onder het motto ‘één land, twee systemen’. Het gebied zou een ‘speciale administratieve zone’ worden, waar democratie en vrijheid nog vijftig jaar lang gegarandeerd zouden worden. Zaken als de vrijheid van meningsuiting, het kapitalistisch economische model en het kiezen van een soort parlement – zij het niet geheel democratisch – werden opgetekend in het Sino-Britse verdrag van 1984. Hong Kong werd dus Chinees, maar niet communistisch. Veel bewoners maakten zich echter zorgen over wat er na de overdracht zou gebeuren en of Beijing zich tot 2047 aan de afspraken zou houden. Voor hen was het verdrag een hard gelag.
Voor Thatcher was dat het zeker niet. Zij geloofde oprecht in de mogelijkheden die de afspraken met de Chinese communisten boden. Volgens haar neoliberale ideologie zou het welvarende Hong Kong ervoor kunnen zorgen dat de rest van China zich op den duur ook zou ontwikkelen tot een welvarend land. ‘Met kapitalisme en rijkdom komen ook meer persoonlijke vrijheden, onder andere omdat mensen meer te besteden hebben. Door die persoonlijke vrijheden zullen Chinezen op den duur democratische vrijheden eisen. Kapitalisme en democratie horen bij elkaar. Het één kan niet zonder het ander,’ aldus Thatcher. Ook dacht ze dat Hong Kong een goed voorbeeld zou kunnen geven aan de rest van China met betrekking tot de vrijheid van meningsuiting. Ze bleef in haar idealen geloven tot aan haar dood, in 2013.
Anno 2019 heeft Thatcher zich ongetwijfeld vaak omgedraaid in haar graf. Na de mislukte parapludemonstraties van vijf jaar geleden kwam een deel van de bevolking van Hong Kong afgelopen voorjaar in opstand vanwege een nieuwe uitleveringswet die hen min of meer vogelvrij verklaart. Het was de zoveelste maatregel die de stadstaat dichter bij het ondemocratische China brengt. Omdat de maat vol was en de onzekerheid voortduurt, hielden de demonstranten stand. Inmiddels zijn we getuige van maandenlange protesten die alsmaar bloediger lijken te worden. Een dodelijk ingrijpen, zoals op het Plein voor de Hemelse Vrede in 1989, lijkt voor het regime in Beijing voorlopig geen optie. In plaats daarvan zien we een uitrookstrategie, waarbij het uithoudingsvermogen van de demonstranten voortdurend op de proef wordt gesteld. Voor hen heb ik veel respect. Ga er maar aan staan: iedere week de straat op voor meer vrijheid, met gevaar voor eigen leven en met een zeer onzekere afloop. En de mensen die niet demonstreerden, trokken afgelopen zondag massaal naar de stembus om op democratische partijen te stemmen. Die wonnen de districtsverkiezingen. Tevergeefs, want de raden hebben geen bestuurlijke macht.
Het lijkt erop dat Hong Kong in de val zit en dat er weinig zal veranderen. Helaas lukt het de democratische wereld ook niet om de bevolking te hulp te schieten; onder meer omdat de politieke en economische supermacht China dit verhindert. Groot-Brittannië en de Verenigde Staten hebben hun vinger al wel opgeheven. Wie verwacht dat hun boodschap in Beijing goed over komt, staat machteloos. De Chinezen hebben namelijk weinig ervaring met democratie. Het is een land met een collectieve traditie en waar de welvaart voorlopig nog voorop staat. En ondanks dat die sinds 1997 enorm is gegroeid, wordt democratie nog steeds niet omarmd. Voor Hong Kong is het wederom een hard gelag.
Zo treurig als het lot is van de Hong Kong-Chinezen, zo triest lijkt ook het lot van de Polen, Hongaren, Russen en Indiërs. Volkeren waarvan ooit werd gezegd dat ze bij de democratische familie hoorden, vervallen thans in autocratisch geregeerde samenlevingen. De algemene westerse gedachtegang van na de val van de Berlijnse Muur, dat het democratische systeem de wereld uiteindelijk zou domineren, is valse hoop geweest.
Democratie is een groot goed dat we moeten koesteren en blijven uitdragen. Hoewel in sommige landen, zoals Tunesië, met vallen en opstaan wordt gewerkt aan een democratisch bestel, zijn veel landen en samenlevingen er gewoonweg (nog) niet aan toe. Soms omdat welvaart op de eerste plaats komt en soms omdat de mensen er (nog) geen behoefte aan hebben. We moeten daarom realistisch zijn en accepteren dat democratie momenteel slechts voor een beperkt deel van de wereld weggelegd is. Helaas voor de Hong Kong-Chinezen heeft de democratie dus een harde grens.