De laatste koningin stopt ermee. Later vandaag treedt de Deense koningin Margrethe II af, waarna er wereldwijd geen vrouwelijke monarchen meer zijn. Haar zoon Frederik, vanaf vandaag Frederik X, neemt de troon over. Met de verrassende abdicatie van Margrethe (83) is de kroon, in ieder geval voorlopig, weer een kwestie van 'heer'-schappij.
Het Deense staatshoofd is de laatste in een rij lang zittende en populaire vrouwelijke monarchen. Precies 52 jaar zat ze op de troon. Korter dan de in 2022 overleden Britse koningin Elizabeth, die het 70 jaar volhield, maar fors langer dan de Nederlandse koningin Beatrix, die 33 jaar de kroon droeg.
Net als bij die twee andere koninginnen genoten Margrethe en de monarchie in de laatste jaren van haar koningschap veel steun. Hoe anders was dat toen ze de troon in 1972 besteeg. "Ze is erg zoekende geweest en was met haar 31 jaar behoorlijk onzeker in het begin", vertelt auteur en historicus Kemal Rijken, die voor zijn boek Monarchie onderzoek deed naar Europese koningshuizen sinds 1940 en ook het Deense koningshuis volgde.
"Jens Otto Krag was destijds premier van Denemarken. Hij was al in de 60 en hij vond haar maar een meisje dat toevallig koningin was geworden. Hij vond haar ook wel erg nieuwsgierig en politiek. Voor hem een risico", weet Rijken. "Ze was veel meer dan haar vader een perfectionist. Dat blijkt ook uit wetenschappelijke studies: vrouwen neigen richting perfectionisme om risico's te vermijden, terwijl mannen risico nemen en denken dat ze de wijsheid in pacht hebben."
En de 'mannenproblemen' stopten niet bij een bevoogdende premier. Net als Beatrix en Elizabeth had Margrethe wel het een en ander te stellen met hun echtgenoot. "Alle drie hebben daarmee geworsteld. Beatrix had dat met Claus, Elizabeth met Philip", vertelt Rijken. "Prins-gemalen hebben vaak moeite met het vinden van hun rol. Het waren ook alle drie mannen met een carrière die ineens in een keurslijf moesten. En Margrethe vergat Henrik soms. Denemarken was belangrijker dan haar man."
Prins Henrik bleef zijn leven lang gefrustreerd. Wat de pijn niet verzacht zal hebben, was het feit dat hij pas in 1986 een staatstoelage kreeg. "Voor die tijd moest hij om geld vragen en zelfs zijn sigaretten bietsen bij zijn vrouw", vertelt Rijken. Hij zal overigens vaak prijs hebben gehad: Margrethe is een kettingrookster en heeft altijd een asbak in de buurt.
Haar draai als koningin vond Margrethe in de tien jaar na haar troonbestijging. Wat hielp, was dat premier Krag al snel vertrok en ze een betere verstandhouding had met zijn opvolger Anker Jørgensen. Rijken: "Hij had geen ervaring als premier en liet Margrethe veel meer vrij. Toen waren de rollen ineens omgedraaid: de jonge koningin ging de oudere man advies geven."
De ruimte die de koningin had binnen die machtsdynamiek, gebruikte ze om haar koningschap vorm te geven. Haar idee: al het goede van de monarchie behouden - de franje, de ceremonies, het sprookjesachtige - en verder moderniseren: meer openheid, een beter mediabeleid en eigenheid niet schuwen.
"De koningin gaf persconferenties, dat was heel vooruitstrevend in de jaren 70, en ze schuwde ook interviews niet", vertelt Rijken. "Dat deed ze één keer per jaar en dat was heel openhartig. En ze maakte de laatste 25 jaar samen met tv-makers documentaires over haar leven, haar paleizen en de monarchie, bijvoorbeeld", vertelt Rijken.
Kunstzinnige kant
De strategie van Margrethe was een succes en in tien jaar tijd groeide de steun voor de monarchie fors. Ook wist ze de kritische Denen voor zich te winnen door haar kunstzinnige kant te tonen: ze schildert en ontwerpt bijvoorbeeld kostuums en decors. "Met haar illustraties in de Deense versie van The Lord of the Rings, in 1977, raakte ze een positieve snaar bij veel Denen", aldus Rijken. En in haar toespraken op oudjaarsavond hield ze kijkers steeds vaker een spiegel voor. "Als Margrethe iets zei, dan luisterden de Denen."
Wat ook opviel, net als bij Beatrix en Elizabeth, is de opvallende kledingstijl van Margrethe. "Een koningin moet in een menigte opvallen. Ze droegen kleurige jurken of een grote hoed. Elizabeth is daarmee begonnen en de anderen hebben dat overgenomen", zegt Rijken. Hij denkt dat de vorstinnen goed doorhadden dat hun voorkomen in de media heel belangrijk is voor het succes van het instituut.
"Het laat ook zien dat de monarchie er staat, het straalt warmte uit, menselijkheid. Ik wil niet seksistisch klinken, maar een modern koningschap kan dan beter gedragen worden door een vrouw. Zij kan de warmte vaak wat makkelijker uitstralen dan een man, want die komt meestal aanzetten in een pak en dat is het dan."
"Een vrouw kan zichzelf uitdossen en daar moeite in steken", vindt Rijken. "Een mannelijk staatshoofd moet dat veel meer hebben van zijn echtgenote en dat zie je ook bij bijvoorbeeld Máxima en de Belgische Mathilde. De vrouwen dragen dat media-gedeelte."
Op dat front heeft ook de Deense kroonprins Frederik een goede positie. Hij is getrouwd met de Australische Mary Donaldson, die hij in 2000 ontmoette bij de Olympische Spelen in Sydney. "Zij vervult eigenlijk al de rol die Máxima en Mathilde vervullen. Je kunt je voorstellen dat zij dat deel van het koningschap gaat 'dragen' voor Frederik", aldus Rijken. En ook zijn moeder zal een belangrijke adviserende rol spelen.
Tegelijkertijd is Frederik goed voorbereid, vindt Rijken. "Hij is weliswaar geen goede spreker en niet zo'n intellectueel als zijn moeder, maar hij is flink voorbereid, onder andere door Mary. En hij is verslaafd aan hardlopen en zet dat ook in. Zijn jaarlijkse Royal Run, een soort Dam tot Damloop waarbij iedereen kan hardlopen met hem, is al vijf jaar een groot succes."
Met de komst van koning Frederik is het voorlopig even gedaan met de vrouwelijke monarchen, maar er staat wel een nieuwe generatie (kroon)prinsessen klaar: Amalia (20), Elisabeth van België (22), Victoria van Zweden (46), Leonor van Spanje (18) en Ingrid-Alexandra van Noorwegen (20).
"Het zal nog even duren," zegt auteur Rijken. "De Zweedse koning Gustaf zal er nog een aantal jaar zitten, zeker als hij in het harnas sterft, wat gebruikelijk is in Zweden. Maar de eerstvolgende in de lijn is kroonprinses Victoria." Volgens Rijken timmert zij aan de weg. "Als ze dat doorzet en ook als koningin een modern en open koningschap nastreeft, kan ze best nog wel eens hetzelfde succes kennen als haar voorgangers, zoals Margrethe."