De rellen van afgelopen week zijn niet simpelweg ontstaan uit relzucht, maar gestoeld op het uitblijven van een politieke oplossing voor het wegvallen van sociale zekerheden, stelt Kemal Rijken. NRC Handelsblad - 29 januari 2021
Gesneuvelde ruiten, in brand gestoken auto's, geplunderde supermarkten. De ME die met paarden en honden moet ingrijpen en ondernemers die hun zaak noodgedwongen eigenhandig beschermen. Het waren on-Nederlandse taferelen, deze week. De rellen deden denken aan de soms gewelddadige protesten van de gele hesjes-beweging in Frankrijk.
De afgelopen week leek het erop dat de meeste amokmakers jongeren zijn die elkaar na-apen en simpelweg plezier behalen uit het rellen. ,,Aanpakken en oppakken!", hoor je dan terecht. Maar er is meer aan de hand. De burgers die in opstand kwamen vormen een bont gezelschap van jonge mensen, met en zonder migratieachtergrond, voetbalhooligans, radicaal-rechts, spirituele groepen en meer. Het zijn groepen die al dan niet afzonderlijk tekeergaan. Een uitbarsting van onvrede kan overal altijd anders zijn - dit keer vormt het coronabeleid een katalysator.
Hoe heeft het zover kunnen komen dat deze burgers het in hun hoofd halen om de avondklok te negeren, vernielingen aan te richten en te plunderen? Om hulpverleners aan te vallen en de ME uit te dagen? Waar komen de Franse toestanden in de polder vandaan? Premier Rutte zei niet op zoek te willen gaan naar de ,,sociologische oorzaken" van de rellen. Maar het is wel degelijk zinnig om uit te zoeken waar de huidige onvrede en de gezagscrisis hun oorsprong hebben - te beginnen bij het politieke systeem waar Rutte zelf al jaren onderdeel van is.
De verzuilde en gezagsgetrouwe samenleving die Nederland lang was, kalfde vanaf de jaren zestig af door opeenvolgende secularisatie, individualisering en mondialisering. Bovenop deze ontwikkelingen werd in de jaren negentig door de paarse kabinetten gekozen voor het doorgaan met overhevelen van overheidstaken naar de markt. Dit alles bracht culturele onrust (over migratie en integratie) en sociaaleconomische onzekerheid (over werk en inkomen) met zich mee, die in 2002 mede leidden tot de Fortuyn-revolte. Deze electorale aardbeving had de bestuurlijke bovenlaag niet zien aankomen. Na het ineenstorten van de Fortuyn-beweging pakten opeenvolgende kabinetten het culturele deel van het maatschappelijk onbehagen aan door kernwaarden en integratiebeleid te formuleren voor nieuwkomers. Ook werd een kritischer toon aangeslagen tegenover Europese integratie. De sociaaleconomische kwestie werd echter ongemoeid gelaten.
Het jarenlange afbraakbeleid van kabinetten onder leiding van Balkenende (CDA) en Rutte (VVD) heeft de sociale structuren en zekerheden van veel Nederlanders ondergraven. Verdere privatiseringen, die zorgden voor hogere huren, zorgkosten, energierekeningen en 'noodzakelijke maatregelen' zoals het verhogen van de btw op voedsel, zorgden voor een almaar stijgende stroom aan lasten. Daarnaast deden ook decentralisaties oude zekerheden de das om. Zo kwamen veel zorgtaken bij de gemeenten te liggen, taken waarvoor zij eigenlijk niet op aard zijn. Inmiddels staan de thuiszorg, jeugdzorg en geestelijke gezondheidszorg onder grote druk. Het SCP concludeerde vorig jaar terecht dat de verwachtingen van de decentralisaties in het sociale domein nog niet zijn waargemaakt.
En de burger? Die had niet om privatiseringen en decentralisatie gevraagd. Zoals die ook niet bij de euro, het nieuwe zorgverzekeringstelsel, het studie-leenstelsel, het woonakkoord en het klimaatakkoord werd betrokken. Het beleid werd wel in naam van, maar niet samen met burgers gemaakt. Bestuurders deden onvoldoende moeite om mensen mee te krijgen in hun plannen. Is het dan gek dat een deel van de bevolking geen ontzag meer heeft voor deze bestuurders en andere politici?
,,Politiek is draagvlak zoeken", zei wijlen burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam. Hij ging met burgers het gesprek aan en duwde waar nodig terug. Door zijn optreden in de zedenzaak rond Robert M. (2010) en tijdens de wekenlange Occupy-bezetting van het Beursplein (2011) bouwde hij moreel gezag op. Als hij sprak, werd er door velen geluisterd.
Van dergelijk moreel gezag is vanuit het Torentje weinig sprake. Rutte straalt vooral zakelijkheid uit, waardoor hij wordt gezien als een keurige manager. Desondanks slaagt hij er onvoldoende in het deel van de Nederlanders dat niet op hem stemt te voorzien van moreel leiderschap, iets waar behoefte aan is, zeker in tijden van crisis. Door Ruttes management-achtige stijl, en omdat er geen lijsttrekker is die hem kan evenaren, krijgt hij in de peilingen genoeg kiezers achter zich, maar daardoor neemt de drang naar moreel leiderschap niet af.
Terug naar de chaos in de straten en de politieke antwoorden daarop. Die zijn helaas vrij voorspelbaar. Rechtse partijen, de VVD voorop, spreken van crimineel tuig dat hard moet worden aangepakt, inspelend op de brede, maatschappelijke verontwaardiging. Aan de andere kant is er bijvoorbeeld GroenLinks dat de schuld geeft aan radicaal-rechtse partijen als de PVV en FVD. Was het maar zo eenvoudig. Rellende jongeren van Turkse en Marokkaanse komaf in Den Haag, Rotterdam en Amsterdam lijken niet bepaald door Wilders of Baudet geïnspireerd. Het frame van Jesse Klaver is een doorzichtige campagnestrategie die weinig oplost. Zowel rechts als links biedt geen oplossing. Repressief optreden helpt op korte termijn, maar lost de onderliggende maatschappelijke problematiek en onvrede niet op. Vervallen in polariseren en identiteitspolitiek voor electoraal gewin helpt eveneens niet.
De situatie waarin we als samenleving zijn beland is een exponent van de periode waarin we sinds 2002 leven. Een tijd waarin rechtse partijen, zoals de VVD en PVV, electoraal dominant zijn, omdat die goed zijn in het communiceren van harde oneliners, maar ook een tijd waarin progressieve partijen geen alternatieven lijken te bieden. Zij houden zich vooral bezig met 'wokeness' en 'klimaatdrammen', thema's waar veel gewone burgers niet wakker van lijken te liggen. De grote groep moet overleven, maandelijkse lasten betalen en vraagt zich af of er een goede toekomst voor hen is weggelegd. Tegelijkertijd zijn partijen als de PvdA, D66 en GroenLinks voor deze mensen ongeloofwaardig geworden, omdat die aan het neoconservatieve beleid van de kabinetten Balkenende en Rutte hebben bijgedragen.
Om het huidige maatschappelijke onbehagen te kunnen beantwoorden is meer nodig dan zakelijk leiderschap, harde oneliners of denken in campagnestrategieën. Het wantrouwen en de ontevredenheid die we sinds de jaren '90 kennen, kenden aanvankelijk een culturele en een sociaaleconomische component. Na de Fortuyn-revolte is de culturele onvrede voldoende geagendeerd en aangepakt door een aantal politieke partijen, met name aan de rechterzijde van het spectrum. Het zwaartepunt van het huidige onbehagen ligt daarom op het sociaaleconomische vlak.
De coronarellen zijn, zo bekeken, niet simpelweg ontstaan uit relzucht. Ze zijn uiteindelijk gestoeld op het uitblijven van een politieke oplossing voor het wegvallen van sociale zekerheden. Alleen politieke partijen die zowel de culturele als sociaaleconomische onzekerheden aanpakken, kunnen een oplossing bieden voor het sluimerend onbehagen. Momenteel zijn die partijen er helaas niet.
Misschien wordt het tijd voor een nieuwe, progressieve partij die zowel de culturele als sociaaleconomische onzekerheden adresseert, met een voorman of -vrouw die ook nog eens moreel gezag over de samenleving uitstraalt. Voor de komende verkiezingen komt zo'n partij echter te laat. Voorlopig zal de maatschappelijke ontevredenheid blijven bestaan en zijn nieuwe, grotere onlusten niet uit te sluiten, zeker als de steunpakketten ophouden en de sociale onzekerheid toeneemt. Het is te hopen dat mensen niet massaal naar de politieke flanken gaan of zich en massevan de politiek afkeren.
Kemal Rijken is politicoloog en historicus. Hij is onder meer auteur van de boeken 'Eigen Volk' en 'Van der Laan, biografie van een burgemeester'.
Commentaires