Van Gerolf Annemans tot Carl Devos, van Filip Dewinter tot Jos Geysels, van Yves Leterme tot Tom Van Grieken... Nee, historicus en politoloog Kemal Rijken heeft niet op een Belg meer of minder gekeken om te interviewen voor zijn boek Eigen volk - Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde. Daarin figureren uiteraard niet alleen Vlamingen en Belgen. Rijken trok ook door Nederland, Frankrijk, Duitsland, Italië, Oostenrijk, Denemarken, Zwitserland en Groot-Brittannië. Hij sprak er met politici uit radicaal- en extreemrechtse partijen om hun opkomst in kaart te brengen. Dat doet hij minutieus. Zijn lijst met geïnterviewden is lang en rijk aan 'sterren' uit de beweging - van Nigel Farage via Alexander Gauland tot Umberto Bossi.
Wanneer we Rijken treffen in De Plantage, de verbruikszaal naast dierentuin Artis in Amsterdam, moeten de Deense sociaaldemocraten hun verkiezingsoverwinning nog boeken. Maar Rijken voorspelt ze wel al. Hij sprak Deense 'rechts-nationalisten' voor zijn boek, en kent de situatie in het Scandinavische land goed. Maar voor we het daarover hebben, willen we van hem weten waarom hij het consequent heeft over 'rechts-nationalistische partijen' en niet, zoals gebruikelijk, over 'rechts-radicaal' of extreemrechts? 'Ik vond het belangrijk om een onderscheid te maken tussen het hardcore extremisme van bijvoorbeeld het Griekse Gouden Dageraad, Pegida of Schild & Vrienden aan de ene kant, en rechts-nationalistische partijen als Vlaams Belang aan de andere kant. Partijen als Vlaams Belang, Lega of FPÖ onderscheiden zich van die extremisten omdat ze hun punten in de parlementen willen maken en via die weg de mainstream opzoeken. Dat doen die extremisten niet. Zij maken hun punt op straat, als activisten.'
De grenzen tussen die 'hardcore extremisten' en de partijen die u noemde zijn niet altijd helder. Vlaams Belang zette het kopstuk van Schild & Vrienden op zijn lijst. En zowel VB als AfD heeft met Pegida opgetrokken.
Kemal Rijken: Dat klopt, er zijn kruisbestuivingen. Dat Tom Van Grieken Dries Van Langenhove van Schild & Vrienden binnenhaalde, heeft me wel verbaasd. Begin januari had ik voor mijn boek een uitgebreid gesprek met de voorzitter van Vlaams Belang. Een dag na het interview stelde hij Van Langenhove voor als lijsttrekker. Ik heb Van Grieken meteen gebeld, en hem gevraagd of hij wel besefte welk risico hij nam. Hij had daar geen helder antwoord op. Hij kwam niet verder dan dat Van Langenhove nog niet schuldig bevonden is aan enig strafbaar feit, en dat hij daarom binnen VB mag opereren. De vraag is of politici zoals Van Langenhove en Filip Dewinter bereid zullen zijn om mee te lopen in de nieuwe richting die Van Grieken is ingeslagen.
Men kan zich ook de vraag stellen of Van Grieken wel een nieuwe richting is uitgegaan. SP.A-veteraan Louis Tobback zei in Knack dat Vlaams Belang ook onder Van Grieken een racistische partij is: 'Anders zou hij niet met Filip Dewinter en Guy D'haeseleer in dezelfde partij zitten. Anders zou hij Dries Van Langenhove niet hebben aangetrokken.'
Rijken: In de beeldvorming is Vlaams Belang in elk geval meer mainstream geworden. Of dat ook echt zo is, vind ik moeilijk in te schatten. Dat moet in de komende vijf jaar blijken. Het probleem in Vlaanderen is dat deze partij nog nooit heeft kunnen laten zien wat ze echt waard is. Ik ga iets zeggen wat nogal wat Vlamingen tegen de borst stuit, maar het cordon sanitaire is geen goed systeem. Daardoor heeft Vlaams Belang alleen nog maar oppositiepolitici kunnen voortbrengen, en hebben ze nooit de kans gekregen om op hun smoel te gaan in het bestuur.
De vergelijking mag niet gemaakt worden, maar mede door die redenering is Adolf Hitler aan de macht kunnen komen.
Rijken: Dat is juist, maar je kunt de jaren dertig niet één op één gelijkstellen met de huidige tijd. Om één belangrijk verschil te noemen: in het Duitsland van de jaren dertig was er veel minder ervaring met de democratie. Op papier was de Weimarrepubliek een modeldemocratie, maar zo werd het in de hoofden en de harten van de Duitsers niet beleden. Zij waren autoritaire regimes gewend. Toen het economisch bergaf ging en de werkloosheid gigantische proporties aannam, was de keuze voor autoritaire leiders snel gemaakt. Zeker in West-Europese landen is de democratie vandaag veel robuuster. Het klopt dat je in die landen vandaag partijen ziet floreren die ondemocratische elementen in zich dragen. Dat zie je alleen al aan de manier waarop ze vaak worden bestuurd: top-down, met weinig ruimte voor debat of inbreng van de leden. Vlaams Belang is ook zo'n partij. Maar VB opereert wel in een sterke, ervaren democratie, met sterke instituties en zeer robuuste media.
In Oostenrijk hebben we onlangs kunnen zien dat een sterke democratie goed gewapend is tegen aanvallen. Ik heb het over de Ibiza-affaire. In een filmpje was te zien hoe vicekanselier Heinz-Christian Strache van de FPÖ een grote Oostenrijkse krant aan zijn kant wilde krijgen door ze te laten kopen door een Russische zakenvrouw. In ruil daarvoor zou de Oostenrijkse regering haar mooie overheidsopdrachten geven.
Toen dat filmpje uitkwam, moest Strache meteen aftreden en viel even later ook de regering. In zwakke democratieën, denk aan Hongarije, zou zoiets niet gebeuren. Sterker nog: dergelijke praktijken zijn in die landen schering en inslag. Maar niet in West-Europa. Net als Oostenrijk denk ik dat de Belgische of Vlaamse democratie sterk genoeg is om een partij als Vlaams Belang soms mee te laten regeren. Mijn vertrouwen in de democratie is groot. Vergeet ook niet dat 75 à 80 procent van de Oostenrijkers en Vlamingen níét op die partijen stemt. Er zal altijd wel een klein deel van de kiezers zijn dat niet zo heel zwaar aan de democratische principes tilt. Zolang er genoeg kiezers zijn die aan de democratie hechten - en die zijn er, ook onder de kiezers van rechts-nationalistische partijen - is er een groot corrigerend vermogen. Dat lijkt tot nu toe te werken. Hier moeten we het dus mee doen. Én we moeten als democratische samenleving aanvaarden dat er af en toe radicale elementen zullen deelnemen aan het bestuur. Er is geen andere optie als je de democratie volledig wilt laten werken.