Help, onze democratie! - gesprek Noordhollands Dagblad

Onze democratie staat onder druk door populisme en polarisatie. Hoe keren we het tij? Twee schrijvers presenteren een ’receptenboek’. Hun ingrediënten laten zich niet mengen. Willen de traditionele, gematigde partijen stemmen winnen? Psycholoog Huub Buijssen raadt hen aan om de populistische technieken van Geert Wilders te kopiëren. Politicoloog en historicus Kemal Rijken zegt dat alle andere partijen in de Tweede Kamer al op de populistische toer zijn, wat juist polariserend werkt. ,,De rem moet erop."

Hou je van vrijheid? Lees dan dit boek. Met deze oproep op de cover introduceert de uitgever het nieuwste boek van psycholoog Huub Buijssen: ’Tegen populisme’. Het is het vervolg op zijn boek ’De psychologie achter populisme’ dat vorig jaar verscheen en in Duitsland een bestseller werd. Op verzoek van zijn lezers komt Buijssen nu met het antwoord op de vraag: wat kunnen gevestigde politici doen om populisme tegen te gaan?.

Geert Wilders speelt een uiterst gevaarlijk spel in de Nederlandse politiek, vindt Buijssen. Hij vergelijkt Wilders met een brutale voetballer in een topclub als Ajax of Feyenoord. ,,Bij een deel van het publiek is hij razend populair. Waarom? Omdat hij niets heel laat van de tegenstanders, hard ingrijpt, de grenzen van het toelaatbare opzoekt en er geregeld overheen gaat. Voor zijn fans is dat lef. Eindelijk iemand die durft, het spel simpel houdt en snapt dat het publiek spektakel wil.”

Maar er zit een keerzijde aan deze manier van voetballen, vertelt Buijssen

,,Voor het grootste deel van de supporters is de brutale voetballer vooral een risico. Met zijn overtredingen benadeelt hij de ploeg voortdurend. Hij jut het publiek op, maar toont geen enkele interesse in het team. Hij speelt niet samen, hij speelt voor zichzelf. Hij duldt geen tegenspraak, eist volledige loyaliteit van zijn medespelers en probeert de aanvoerdersband te grijpen zonder met zijn medespelers in contact te zijn. Sterker nog: hij vindt dat zijn medespelers het spel verkeerd spelen. Te soft, te genuanceerd, ze volgen te veel het script van de coach. Tegenstanders en medespelers moet je kunnen uitschelden, beledigen en buitenspel kunnen zetten.”

,,Wilders zegt democratische waarden te verdedigen, maar pleit intussen voor maatregelen die de fundamenten ervan aantasten: de rechtsstaat, de persvrijheid, het minderhedenrecht. Net als zijn politieke voorbeelden Viktor Orbán (Hongarije) en Donald Trump, betreedt hij het veld als speler, en is het zijn doel te eindigen als degene die het spel helemaal heeft overgenomen. Het gaat hem niet om samen te winnen, maar om te heersen. Zo gaan populisten te werk: ze gebruiken de stemmen van de kiezers om een dictatuur te vestigen. De vraag is: willen we onze democratie te grabbel gooien en opofferen aan een groot ego?”

Net als Kemal Rijken, politicoloog, historicus en auteur van het pas verschenen boek ’Verbind en heers’ over polarisatie, constateert Buijssen dat er steeds vaker door Nederlanders getwijfeld wordt aan de waarde van de democratie. Er gaan zelfs stemmen op voor een autocratie. Als je die kant op wilt, zet je veel op het spel, waarschuwt de psycholoog. ,,Staat je wieg in een volwaardige democratie, dan heb je het winnende lot. Een democratisch land biedt meer kansen op veiligheid en vrijheid en persoonlijk geluk.”

Hij wijst erop dat er enkel volwaardige democratieën staan in de top-5 van landen met meest gelukkige inwoners. Met een populist aan het roer daalt de welvaart met zo’n 10 procent, blijkt uit internationaal onderzoek, tevens neemt corruptie en zelfverrijking van de kliek van machthebbers dan dramatische vormen aan. We moeten onze democratie koesteren.”

Buijssen pleit ervoor om Wilders te bestrijden met zijn eigen strategieën. ,,Geef Wilders een koekje van eigen deeg. In de politiek van nu is de vorm geen bijzaak, het is het verschil tussen gehoord worden of genegeerd. Kiezers laten zich vandaag de dag meer dan ooit leiden door de uitstraling, spreekstijl en presentatie van partijleiders. Politici als Wilders danken hun succes mede aan hun theatrale flair en verbale slagkracht. Ze beheersen de kunst van het optreden, het framen, het spelen met emoties . Dát is wat bij de kiezer blijft hangen.”

Gemeenschapsbijdrage

Buijssen legt onder meer uit hoe politici zich kunnen verweren tegen de etiketten elitair, hypocriet en deuger. Hij pleit voor eenvoudige taal. Hij komt met een nieuw woord voor het negatief klinkende belasting: gemeenschapsbijdrage. Dat klinkt vriendelijker. In het woord zit besloten dat je er de gemeenschap mee dient. De psycholoog hamert op herhalen.

,,Zeg telkens weer dat de PVV een partij van uitvreters is. RTL heeft het uitgezocht: de 37 PVV’ers in de Tweede Kamer waren verreweg het minst actief, vijf van hen hebben zelfs nooit hun mond opengedaan, voeren geen klap uit maar strijken wel ieder jaarlijks anderhalve ton op. De PVV is niet tegengewerkt, want ze hebben niet gewerkt. Zeg dat zij de ware gelukszoekers of profiteurs zijn. Zeg het nog eens. Zeg het zo vaak als je maar kunt. Laat geen gelegenheid onbenut.”

Buijssen beschrijft in zijn boek dialoogjes waar Wilders’ tegenstanders van kunnen leren. Zo doet de schrijver onder andere voor hoe je op de man kunt spelen in een debat met Wilders.

,,D66 en GroenLinks-PvdA dienden een wetsvoorstel in om Nederlanders het recht te geven op het behoud van een dubbele nationaliteit, ook wanneer zij vrijwillig een andere nationaliteit aannemen. De PVV is tegen elke vorm van dubbele nationaliteit, en zeker bij immigranten. Timmermans kan Wilders voorhouden: ’Ik wil niet persoonlijk worden, maar jouw vrouw heeft een Nederlands en Hongaars paspoort en jij hebt eerder in deze kamer gezegd dat je dit geen enkel probleem vindt. Ben jij dan nog geloofwaardig? Heb je meer rechten dan Henk en Ingrid? En nu ik het toch over jouw persoonlijke situatie heb: stel dat elke Nederlander, net als jij, een partner uit een ver Oost-Europees land zou halen, hoe zou ons land er dan uitzien? Hoe geloofwaardig ben je in je pleidooi voor het behoud van onze Nederlandse identiteit en een heel streng immigratiebeleid?

”

Rake klappen

';Rijken is het niet eens met Buijssen. Volgens hem gebruiken linkse en progressieve partijen Wilders’ methode al lang. Zo ook de andere partijen, zoals de VVD. Daarmee bedoelt Rijken: negatief framen, op de persoon aanvallen en snel moties van wantrouwen indienen. De periode van het kabinet-Rutte I (2010-2012) beschouwt Rijken als het kantelpunt. ,,Mark Rutte nam Wilders’ stijl over.”

Een goed voorbeeld, stelt Rijken, is de wijze waarop Rutte Wilders van repliek diende tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in 2011. De PVV-leider beet de toenmalige premier toe dat hij ’eens normaal moet doen’. Rutte: ,,Doe eens normaal, man? Doe lekker zelf normaal! Sjonge jonge!” Wie herinnert zich dit moment niet?

De andere partijen gingen hierna ook steeds meer op dezelfde toer. In zijn boek noemt Rijken het Kamerdebat over het pas aangetreden kabinet-Schoof, op 4 juli vorig jaar. ,,De premier kreeg rake klappen van GroenLinks-PvdA en D66.” Volgens hem verliet de oppositie hiermee de vroegere constructieve opstelling in zo’n eerste debat. Hij heeft meer voorbeelden van zogenoemde ’affectieve polarisatie’, bijvoorbeeld waar anderen worden ontmenselijkt.

,,Kijk wat er met Sigrid Kaag is gebeurd, die door Geert Wilders ’heks’ werd genoemd, waarna er een hetze tegen haar ontstond. Of neem GroenLinks-PvdA-Tweede Kamerlid Kati Piri, die in december 2024 tegen PVV-asielminister Marjolein Faber zei: ’U bent een schande!’ en ’Dat mens is knettergek!’” GroenLinks-PvdA werd afgeschilderd als ’extreem’, onder meer vanwege het grote pro-Palestijnse activisme dat domineerde op het partijcongres, dat emotioneel verliep.

Daarnaast onderscheidt Rijken ’ontvlammingspunten’. Dat zijn onderwerpen die veel emoties oproepen, zoals AZC’s, de wolf en dragqueens die voorlezen in de schoolklas. ,,Politici en partijen springen daar bovenop en maken dan gebruik van polarisatie.”

Zelfs de val van het kabinet, eerder dit jaar, is gestoeld op polarisatietechnieken zoals ophef veroorzaken en aandacht creëren. Rijken snapt die reflex wel. Er zijn volgens hem te veel partijen die in dezelfde vijver vissen. Hij wijst erop dat D66 moet oppassen voor Volt en dat GroenLinks-PvdA moet uitkijken voor de Partij voor de Dieren. Partijen moeten zich onderscheiden van elkaar en dat doen ze dan op onderwerpen die emoties oproepen. Rijken ziet liever dat ze zich onderscheiden op inhoud.

De auteur stoort zich aan de manier waarop politici omgaan met de speelruimte die de democratie biedt. Hij is ook kritisch op activisten. Die zorgen bijvoorbeeld voor polarisatie op onderwerpen als klimaat en stikstof.

,,Met het dagenlang blokkeren van snelwegen gaat Extinction Rebellion grenzen van anderen over, wat heftige tegenreacties oproept. De boerenprotesten rondom stikstof werden steeds radicaler waarna groepen die opkomen voor natuur er tegenin gingen en leiders van groene partijen met de dood werden bedreigd. Pro-Palestijnse demonstranten richtten voor 4,2 miljoen euro schade aan de gebouwen van de Universiteit van Amsterdam. Het zijn kleine groepen die het doen, maar ze weten dat ze er veel media-aandacht mee krijgen.”

Migratie

Rijken stelt vast dat veel Nederlanders denken dat ’we gepolariseerd zijn’, maar dat het met die onderlinge polarisatie in werkelijkheid meevalt. Hij haalt een onderzoek aan van het Sociaal Cultureel Planbureau waaruit blijkt dat gewone mensen over veel dingen hetzelfde denken. ,,Neem migratie. Intussen vinden veel kiezers dat dit onderwerp een probleem is of kan zijn, en dat het moet worden opgelost. Daar is dus redelijke consensus over.”

De politicoloog bepleit een cultuur- en gedragsverandering in de Tweede Kamer. Niet meer op de man spelen, de inhoud voorop zetten, stoppen met het elkaar vliegen afvangen en elkaar de maat nemen. De toon moet worden gematigd, de rem moet erop. Politici hoeven het niet met elkaar eens te zijn, maar ze moeten elkaar aanhoren en openstaan voor elkaars standpunten zonder de ander meteen weg te zetten als ’gek’, ’achterlijk’, ’prutser’, ’slap’ of ’dom’. De wijze van debatteren in de Eerste Kamer kan hierin als voorbeeld dienen.

Rijken heeft ook concrete voorstellen. Zo is hij voorstander van een harde kiesdrempel. Politici hoeven dan niet meer bang te zijn voor een dubbelganger die hen op de hielen zit. Dat maakt het gemakkelijker om creatief te zijn en compromissen te sluiten. Hij wil paal en perk stellen aan het onderling in de rede vallen tijdens een debat, het zogeheten interrumperen. Samenwerking moet volgens Rijken voorop staan.

Media

Hiernaast belicht Rijken de rol van de media kritisch. ,,Nederlandse talkshows focussen vaak op strijd en tegenstellingen. Maar Wilders wil vrijwel nooit komen en verbiedt ’zijn’ Tweede Kamerleden om te gaan. Daardoor krijgen anderen de ruimte, zoals Joost Eerdmans van JA21 en Caroline van der Plas vanΩ BBB.” De kom`st van Ongehoord Nederland en Omroep Zwart zorgde voor nog meer bubbels.

Dit artikel werd op 25 november 2025 gepubliceerd in het Noordhollands Dagblad